Εξώφυλλο ενός παιδικού βιβλίου του **Leib Kvitko**. O Kvitko έφυγε από τη Γερμανία το 1925, επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση και έζησε στη Μόσχα, κυρίως ως συγγραφέας παιδικών βιβλίων. Ήταν μέλος του κομμουνιστικού κόμματος και υπέρμαχος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. **Εκτελέστηκε**, ένας από τους 13

Διάβαζα τις προάλλες ένα ποίημα της Άννας Αχμάτοβα, μερικούς στίχους από τις Βόρειες Ελεγείες. Τρεις δεκαετίες έγραφε τις Ελεγείες της η Αχμάτοβα, ξεκινώντας το 1921, χρονιά που εκτελέστηκε ο Νικολάι Γκουμιλιόφ και πέθανε ο Αλεξάντερ Μπλοκ*. Δεν μπορούσε να ξέρει η ίδια ότι θα ολοκλήρωνε τις Ελεγείες της, ακριβώς πριν εκτελεστούν στη χώρα της 13 ποιητές, ηθοποιοί, γιατροί, έτσι, απλώς εκτελέστηκαν. Ο Αμεντέο Μοντιλιάνι την έλεγε προφήτισσα, ίσως και να ήταν, προφήτισσα κακών μαντάτων δυστυχώς.

Τι συνέβη, λοιπόν, στη Μόσχα τη νύχτα της 12^ης προς 13^η Αυγούστου του 1952; Το σύντομο χρονικό των γεγονότων μοιάζει με ταινία τρόμου – μιλάμε άλλωστε για μια εποχή που ο τρόμος μεταμφιέστηκε σε νόμο, νόμο “λαοκρατικό”.

Καθώς οι ναζιστικές δυνάμεις κατευθύνονταν προς τη Μόσχα, οι ρώσοι εβραίοι (ίσως και να) γνώριζαν ότι η ζωή τους ήταν σε κίνδυνο για περισσότερους από έναν λόγους. Κάποιοι, όπως ο διευθυντής του Εβραϊκού Θεάτρου Μόσχας Solomon Mikhoels και ο ποιητής Itzik Fefer, μαζί με άλλους λογοτέχνες, ηθοποιούς, γιατρούς, σχημάτισαν την Εβραϊκή Αντιφασιστική Επιτροπή (ΕΑΕ) για να συγκεντρώσουν διεθνή υποστήριξη και κεφάλαια για τη σοβιετική πολεμική προσπάθεια. Η ΕΑΕ τότε ήταν καλή.
Μετά τον πόλεμο και το Ολοκαύτωμα, η ΕΑΕ επικεντρώθηκε στην ανοικοδόμηση των εβραϊκών κοινοτήτων, και στη διάσωση της γης και του πολιτισμού των ρωσοεβραίων. Η ΕΑΕ έγινε κακή.
Η Εξουσία δεν συγχωρεί την παραμικρή πρωτοβουλία, ούτε μια τοσηδά παρέκκλιση από τον σχεδιασμό της, πόσο μάλλον εδώ, που όλα συνέβησαν εντός ενός πλαισίου ξαναζεσταμένου ρώσικου αντισημιτισμού.
- 13 Ιανουαρίου 1948, σκοτώθηκε ο Mikhoels σε ένα «ατύχημα» με αυτοκίνητο, με εντολή του Στάλιν, όπως αποκάλυψαν, χρόνια αργότερα, τα σοβιετικά αρχεία.
- 20 Νοεμβρίου 1948 η ΕΑΕ καταργήθηκε με την κατηγορία των «ανατρεπτικών ενεργειών».
- Την ίδια στιγμή 15 επιφανή μέλη της ΕΑΕ συνελήφθησαν. Υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια και βάναυσες ανακρίσεις για πολλά χρόνια και τελικά κατηγορήθηκαν για «αντεπαναστατικά εγκλήματα» και οδηγήθηκαν στο δικαστήριο τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1952.
- Η δίκη κράτησε έξι εβδομάδες. Κανένας κατηγορούμενος δεν δέχτηκε να χρησιμοποιήσει συνήγορο υπεράσπισης.
- Τη νύχτα της 12^ης προς τη 13^η Αυγούστου 1952 οι 13 από τους 15 ποιητές, όπως επικράτησε να λέγονται συνολικά, εκτελέστηκαν στη διαβόητη φυλακή Lubyanka της Μόσχας. Ο 14^ος είχε πέσει σε κώμα στη διάρκεια των βασανιστηρίων και δεν συνήλθε ποτέ, πέθανε προτού τον εκτελέσουν. Η 15^η ήταν η διάσημη βιοχημικός Λίνα Στερν, που θεωρήθηκε ζωτικής σημασίας για το σοβιετικό κράτος και έτσι την άφησαν να ζήσει, τιμωρώντας την “μόνο” με πέντε χρόνια εξορίας στο Καζακστάν.
- Τα πρακτικά της «δίκης» που οδήγησε στη δολοφονία των ποιητών το 1952 δόθηκαν στη δημοσιότητα το 1994.

«Και κάναμε προσπάθεια να αγνοούμε
τι γίνεται πίσω από τον καθρέφτη,
κάτω από ποιες βαριές και μαύρες μπότες
στενάζουνε συχνά τα σκαλοπάτια
εκλιπαρώντας να τα λυπηθούμε.
Παράξενα χαμογελούσες τότε.
“Ποιον κουβαλάνε πάλι μες στη νύχτα;”
Τώρα από κει, που τα ξέρουν όλα, πες μου:
Τι ήταν αυτό, που ζούσε πλάι μου;»

Αυτό έγραψε, μεταξύ άλλων πολλών πολύ σημαντικών, η Άννα Αχμάτοβα στις Βόρειες Ελεγείες. Και την προειδοποιούσε, τρομαγμένη, η Μαρίνα Τσβετάγιεβα*: «Δεν φοβάστε να τα γράφετε; Δεν ξέρετε ότι τα ποιήματα πραγματοποιούνται;»

Παράρτημα: Οι 15 “ποιητές”

– Peretz Markish, Ποιητής και θεατρικός συγγραφέας

– David Hofstein, Ποιητής

– Solomon Lozovsky

– Lina Solomonovna Stern, Βιοχημικός

– Itzik Feffer, Ποιητής

– Leib Kvitko, Ποιητής και παιδικός συγγραφέας

– David Bergelson, Συγγραφέας

– Boris Shimeliovich, Διευθυντής νοσοκομείου

– Benjamin Zuskin, Σκηνοθέτης στο Εβραϊκό θέατρο της Μόσχας

– Joseph Yuzefovich, Ερευνητής στο Ινστιτούτο Ιστορίας

– Leon Talmy (1893–1952), Δημοσιογράφος και μεταφραστής

– Ilya Vatenberg (1887–1952), Μεταφραστής και εκδότης

– Chaika Vatenburg-Ostrovskaya (1901–1952), Μεταφράστρια

– Emilia Teumin (1905–1952), Εκδότρια

– Solomon Bregman (1895–1953), Αναπληρωτής κομισάριος διεθνών σχέσεων

Την περίοδο 1948 – 1952 εκτελέστηκαν ή εξαφανίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης περίπου 450 διανοούμενοι και καλλιτέχνες εβραικής καταγωγής. Στη μνήμη τους αφιερώνεται αυτό το κείμενο.

Σημειώσεις

*Ο Νικολάι Στεπάνοβιτς Γκουμιλιόφ (1886 – 1921) ήταν ρώσος ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας, ταξιδιώτης και στρατιωτικός, σύζυγος της Άννας Αχμάτοβα και πατέρας του ιστορικού Λεβ Γκουμιλιόφ. Ο Νικολάι Γκουμιλιόφ συνελήφθη και εκτελέστηκε από την Τσεκά, τη μυστική σοβιετική αστυνομία, το 1921.

**Ο Αλεξάντρ Αλεξάντροβιτς Μπλοκ (1880-1921) ήταν ρώσος ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, μεταφραστής και λογοτεχνικός κριτικός. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ποιητές του 20ου αιώνα. Διάβασα πως ο θάνατός του, όπως και η εκτέλεση του φίλου του Νικοάλι Γκουμιλιόφ το ίδιο έτος τάραξαν τόσο τον ψυχισμό των ρώσων, που το θεώρησαν ως σημάδι του επερχόμενου τέλους της φυλής τους.

***Η Μαρίνα Τσβετάγιεβα (1892 – 1941) ήταν σπουδαία ρωσίδα ποιήτρια, ένα ελεύθερο και πρωτοπόρο πνεύμα, που αυτοκτόνησε στις 31 Αυγούστου του 1941, εξόριστη στη μακρινή Γιελαμπούκ της παγωμένης Σιβηρίας. Δεν έγινε ποτέ γνωστό πού την έθαψαν. Όμως δεν μας χρειάζονται τάφοι για να θυμόμαστε. Ο σύζυγός της είχε εκτελεστεί ως αντικαθεστωτικός, η μια της κόρη φυλακίστηκε για χρόνια, ενώ έχασε κι ένα παιδί από πείνα στο λιμό του 1920.

Ακούστε:

Ακούστε αυτή τη μουσική του συνθέτη πολωνικής καταγωγής Mieczysław Weinberg, ο οποίος είχε χάσει όλη του την οικογένεια στο Ολοκαύτωμα, πήγε στη Σοβιετική Ένωση, ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε τη Ναταλία, κόρη του ιδρυτή της Εβραϊκής Αντιφασιστικής Επιτροπής Solomon Mikhoels, κι έγινε φίλος του Ντμίτρι Σοστακόβιτς. Τον Φεβρουάριο του 1953, ο Weinberg συνελήφθη με την κατηγορία του «εβραϊκού εθνικισμού», αλλά στάθηκε τυχερός: ο Στάλιν πέθανε ένα μήνα μετά, ο Weinberg σώθηκε.