στάχτες

Αρχείο 26.4.2015 / Πολιτισμός = Επιστήμη = Πολιτισμός

Τριακονταετής επετειακή έκδοση, επηυξημένη και σχολιασμένη
Εκδόσεις Κάτοπτρο

Με αφορμή την επίσκεψη του διάσημου βιολόγου-συγγραφέα Richard Dawkins στην Αθήνα

Το Εγωιστικό γονίδιο προκάλεσε ένα κύμα ενθουσιασμού μεταξύ των βιολόγων και του ευρέος κοινού όταν πρωτοεκδόθηκε το 1976. Η εναργής ερμηνεία της ζωής από τη σκοπιά του γονιδίου, με πρόζα διαυγή, συγκέντρωσε τα νήματα της σκέψης για το χαρακτήρα της φυσικής επιλογής σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο με βαθιές προεκτάσεις όσον αφορά την κατανόηση της εξέλιξης. Ο χρόνος έχει επιβεβαιώσει τη σπουδαιότητά του. Διανοητικά αυστηρό, εντούτοις γραμμένο σε μη τεχνική γλώσσα, τοΕγωιστικό γονίδιο θεωρείται ευρέως ως ένα αριστούργημα επιστημονικής γραφής, και η διορατικότητά του παραμένει σήμερα το ίδιο ουσιαστική όσο την ημέρα που πρωτοεκδόθηκε. Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει δύο νέα κεφάλαια, νέο πρόλογο και εκτενή σχολιασμό από το συγγραφέα.

«Το βιβλίο αυτό πρέπει να διαβαστεί, και μπορεί να διαβαστεί, από σχεδόν οποιονδήποτε. Περιγράφει με εξαιρετική μαεστρία μια νέα όψη της θεωρίας της εξέλιξης […]. Φέρει εις πέρας το φαινομενικά ακατόρθωτο έργο της χρησιμοποίησης απλής, μη τεχνικής γλώσσας στην παρουσίαση ορισμένων δυσνόητων και εν μέρει μαθηματικών θεμάτων της πρόσφατης εξελικτικής σκέψης. Αυτά, ιδωμένα επιτέλους στο πλήρες εύρος τους, μέσα από αυτό το βιβλίο, θα ξαφνιάσουν και θα αναζωογονήσουν ακόμη και ερευνητές βιολόγους οι οποίοι ίσως νόμιζαν ότι τα γνώριζαν ήδη. Ωστόσο, επαναλαμβάνω, το βιβλίο παραμένει ευκολοδιάβαστο για όποιον κατέχει τις ελάχιστες βασικές επιστημονικές γνώσεις. […]»
—William D. Hamilton, βραβείο Crafoord (1993), Science (1977)

«Το βιβλίο, παρότι γράφτηκε ώστε να διαβάζεται από το ευρύ κοινό, συνιστά σοβαρή συνεισφορά στο πεδίο της βιολογίας […]. Αυτό που προσφέρει είναι μια νέα οπτική του κόσμου μας. […]»
—John Maynard Smith, βραβείο Crafoord (1999), The London Review of Books (1982)

«Το βιβλίο αποτελεί μια περίτεχνη επαναδιατύπωση των κεντρικών προβλημάτων της κοινωνιοβιολογίας […]. Είναι εμβριθές, πνευματώδες, ιδιαίτερα καλογραμμένο. […]»
—Σερ Peter Medawar, βραβείο Νόμπελ φυσιολογίας ή ιατρικής (1960), The Spectator (1977)

Γονίδια και Εγώ
Πριν από 32 χρόνια, ο νεαρός τότε λέκτωρ Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Ρίτσαρντ Ντόκινς (Richard Dawkins) συνέγραψε ένα βιβλίο το οποίο έμελλε όχι μόνο να προκαλέσει αντιδράσεις στην επιστημονική κοινότητα αλλά να ανοίξει και μια διαμάχη η οποία συνεχίζεται έως τις ημέρες μας. Ξεκινώντας από τον τίτλο που, όπως παραδέχεται στην εισαγωγή της επετειακής έκδοσης και ο ίδιος ο συγγραφέας, είναι μάλλον προκλητικός και συνεχίζοντας με το εξίσου προκλητικό περιεχόμενο, το βιβλίο μοιάζει με μανιφέστο. Τι διακηρύττει αυτό; Πολύ συνοπτικά, ότι η εξελικτική διαδικασία ασκείται σε επίπεδο γονιδίων και όχι ατόμων ή ειδών, όπως υποστηρίζουν οι επικριτές του Ντόκινς. Μα, θα μου πείτε, είναι αυτή η ιδέα τόσο επαναστατική ώστε να προκαλέσει τη χρονίζουσα διαμάχη μεταξύ των επιγόνων του Δαρβίνου; Και μόνο το γεγονός της διάρκειας αυτής της διαμάχης, η οποία είναι στην ουσία ένας εμφύλιος πόλεμος μεταξύ νεοδαρβινιστών, δείχνει πως είναι. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ο Ντόκινς δεν υποστήριξε κάτι εντελώς καινούργιο για την εποχή του, αλλά η πρόζα που χρησιμοποίησε δεν λειτούργησε καθόλου κατευναστικά.

Είναι γενικώς αποδεκτό ότι ο συγγραφέας διαθέτει το χάρισμα της γραφής και πως η ικανότητά του να περνά δύσκολα επιστημονικά μηνύματα στους μη ειδήμονες είναι αξεπέραστη (όπως εξάλλου έχει αποδειχθεί και από τα βιβλία που συνέγραψε μετά το επίμαχο Εγωιστικό γονίδιο). Το χάρισμα όμως αυτό ίσως και να παρέσυρε τον Ντόκινς σε ευφυολογήματα και μεταφορές που παρεξηγούνται. Είναι χαρακτηριστική η κατάφαση στο τέλος του δευτέρου κεφαλαίου (όπου εξιστορείται η απαρχή της ζωής και η δημιουργία των αυτοαναπαραγομένων μορίων): «Τώρα ονομάζονται γονίδια και εμείς δεν είμαστε παρά οι μηχανές επιβίωσής τους». Ακόμη όμως και χωρίς τη δεδομένη πρόζα, το βιβλίο του Ντόκινς θα ήταν προκλητικό: Όσο ήπια και αν εκφραστεί το ότι είμαστε απλώς μηχανές επιβίωσης των γονιδίων μας (τα οποία μας καθοδηγούν σε συμφέρουσες γι’ αυτά επιλογές), αυτομάτως παραδεχόμαστε ότι η ελεύθερη βούληση πάει περίπατο!

Και δεν είναι μόνο αυτό: πώς θα μπορούσε να εξηγηθεί η αλτρουιστική συμπεριφορά, όπου το άτομο θυσιάζεται για το καλό του συνόλου, παίρνοντας μαζί και τα γονίδιά του; Τα θέματα του αλτρουισμού και της ελεύθερης βούλησης ήταν κατά κύριο λόγο αυτά που δημιούργησαν τη διαμάχη, η οποία, ακριβώς λόγω της φύσης των θεμάτων αυτών, έλαβε φιλοσοφική χροιά μεταξύ των νεοδαρβινιστών μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου. Για να αντιληφθεί κανείς το πώς ξέσπασε αυτός ο εμφύλιος πόλεμος και γιατί έλαβε τέτοιες διαστάσεις δεν θα πρέπει να αγνοήσει τη χρονική περίοδο στην οποία εκδίδεται το βιβλίο: είναι μια περίοδος μεγάλης φόρτισης, κυρίως για την αμερικανική διανόηση, η οποία αντιδρά στον πόλεμο του Βιετνάμ και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη σε θέματα που μπορεί να δώσουν αφορμές για ρατσιστικές πρακτικές. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι οι σημαντικότεροι επικριτές του Ντόκινς είναι οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Harvard Ερνστ Μάιρ (Ernst Mayr), Ρίτσαρντ Λιουόντιν (Richard Lewontin), Στέφεν Τζέι Γκουλντ (Stephen Jay Gould) και Ρίτσαρντ Λέβινς (Richard Levins). Αντίθετα, συνοδοιπόροι του Ντόκινς είναι οι Βρετανοί Γουίλιαμ Χάμιλτον (William Hamilton), Τζον Μέιναρντ Σμιθ (John Meynard Smith) και Ντέσμοντ Μόρις (Desmond Morris).

Οι αναγνώστες που το επιθυμούν μπορούν να εμβαθύνουν στα της διαμάχης μέσα από άρθρα και βιβλία των επιστημόνων που αναφέρονται παραπάνω. Αλλά και μόνο η ανάγνωση της επετειακής έκδοσης τουΕγωιστικού γονιδίου αρκεί για να πάρουμε μια γεύση γι’ αυτήν. Είναι δύσκολο να μαντέψει κανείς ποια θα είναι τα δικά σας συμπεράσματα μετά το πέρας της ανάγνωσης του Εγωιστικού γονιδίου. Θα σας πείσει άραγε ο Ντόκινς ότι η εξελικτική διαδικασία ασκείται σε επίπεδο γονιδίου; Όποια και αν είναι όμως τα συμπεράσματά σας, ένα είναι βέβαιον: ότι το Εγωιστικό γονίδιο αποτελεί κλασικό ανάγνωσμα και πως κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι ενδιαφέρεται για τα της εξέλιξης χωρίς να το έχει διαβάσει. Τώρα μάλιστα, με την κυκλοφορία του βιβλίου στην Ελληνική (εξαιρετική η μετάφραση του βιολόγου Παναγιώτη Δεληβοριά), δεν έχετε καμία δικαιολογία…

—Ιωάννα Σουφλερή
Το Βήμα της Κυριακής, 20 Απριλίου 2008