στάχτες

Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Περιγραφή: H πρόσφατη διακοσιοστή επέτειος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 έχει επαναφέρει στο ιστοριογραφικό προσκήνιο, καθώς και στο προσκήνιο του δημόσιου διαλόγου, τη μεγάλη εποχή των επαναστάσεων, όπως διαμορφώθηκε ιδίως από τις επιδράσεις και επιπτώσεις της Γαλλικής Επανάστασης στην ευρωπαϊκή ήπειρο και πέραν αυτής. Αν η διακοσιετηρίδα της Γαλλικής Επανάστασης το 1989 συνέπεσε με τις ανατροπές που ακολούθησαν την κατάρρευση των ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, η ελληνική διακοσιετηρίδα συνέπεσε με άλλες πλανητικής εμβέλειας προκλήσεις, με τις οποίες τα ιδεώδη και τα θεωρητικά προτάγματα της εποχής των επαναστάσεων καλούνται να αναμετρηθούν. Η τρίτη αναθεωρημένη έκδοση της παρούσας μονογραφίας, για την υποδοχή των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη λειτουργία τους στις ιδεολογικές παραδόσεις των λαών της περιοχής, θέτει εκ νέου μια σειρά ζητημάτων των οποίων η αποσαφήνιση μπορεί να επιτρέψει την καλύτερη κατανόηση ιδίως της μετάβασης των βαλκανικών κοινωνιών προς την πολιτική σκέψη της νεωτερικότητας, όπως αυτή εκφράζεται από τον εθνικισμό και τον προβληματισμό για τις προοπτικές της ελευθερίας. Στις σελίδες του βιβλίου, ο συγγραφέας παρουσιάζει έναν ιστοριογραφικό διάλογο μεταξύ των ερμηνευτικών σχημάτων και των θεωρητικών συζητήσεων που προκάλεσε η διακοσιετηρίδα του 1789 και της μαρτυρίας της ιστορικής πορείας των βαλκανικών λαών κατά την εποχή των επαναστάσεων, όπως αυτή καταγράφεται στη σφυρηλάτηση της επαναστατικής νοοτροπίας, στη φιλελεύθερη κριτική της Γαλλικής Επανάστασης και στην ανέλιξη του βαλκανικού ριζοσπαστισμού από την επαναστατική πρωτοβουλία του Ρήγα Βελεστινλή έως τις ρουμανικές εξεγέρσεις του 1848.

✳︎

Απόσπασμα

Α ́
Η ΣΦΥΡΗΛΑΤΗΣΗ
ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗΣ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑΣ

I

Πριν από σχεδόν έναν αιώνα, ο Νικόλαος Iorga δοκίμασε, σε μια σειρά διαλέξεων στο Παρίσι, να συνδέσει δύο κατηγορίες ιστορικής ανάλυσης: τη Γαλλική Επανάσταση, ως φαινόμενο με παγκόσμιες επιπτώσεις, και την κοινωνία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, ως έναν από τους δέκτες των επιπτώσεων.[1] Το χρέος μας στον μεγάλο ιστορικό συνίσταται και στην περίπτωση αυτή στο ότι καθόρισε τους όρους ενός προβλήματος, στο οποίο αξίζει να επανέρχεται η έρευνα στη συνεχή προσπάθεια ελέγχου και διακρίβωσης όσων νέων στοιχείων συσσωρεύθηκαν στις δεκαετίες που μεσολάβησαν.
Ας σταματήσουμε πρωταρχικά στην έννοια της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, που συνιστά το πλαίσιο ιστορικής ύπαρξης του ελληνισμού. Σε πρώτη ανάγνωση η έννοια παραπέμπει απλώς σε μια γεωγραφική ενότητα που ορίζεται από τη χερσόνησο του Αίμου, νοτίως του Δούναβη. Όμως ο Iorga επισημαίνει ότι τα γεωγραφικά αυτά όρια είναι στενότερα από τα όρια της ιστορικής οντότητας που θέλει να παρουσιάσει. Η τελευταία επεκτείνεται προς βορράν στον χώρο των παριστρίων ηγεμονιών και, λόγω των εθνολογικών δεσμών των τελευταίων με τη χώρα πέρα από τα Καρπάθια, περιλαμβάνει και την Τρανσυλβανία. Έτσι, η αρχικά γεωγραφική έννοια καθορίζεται τελικά με κριτήριο όχι τον χώρο αλλά μάλλον τους ιστορικούς παράγοντες. Από αυτή τη συλλογιστική προκύπτει η διαπίστωση ότι η Νοτιοανατολική Ευρώπη, ως χώρος υποδοχής των επιδράσεων της Γαλλικής Επανάστασης, πρέπει να οριστεί με γνώμονα δύο κριτήρια κατεξοχήν ιστο- ρικής υφής. Το ένα είναι πολιτικό: πρόκειται για την οθωμανική κατάκτηση, που επέβαλε για αρκετούς αιώνες πολιτική ενότητα στην περιοχή. Το δεύτερο είναι θρησκευτικό ή καλύτερα πολιτισμικό. Πρόκειται για την κοινή Ορθόδοξη παρακαταθήκη της πλειονότητας του πληθυσμού της περιοχής, παρακαταθήκη στην οποία εδραζόταν υπό ξένη κυριαρχία μια ιδιόμορφη πνευματική κοινότητα των λαών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Πιστεύω ότι το δεύτερο αυτό κριτήριο συνιστά και τον ουσιώδη παράγο- ντα της ιστορικής ενότητας της περιοχής.

Ο ίδιος ο Iorga, σε εργασία του σύγχρονη σχεδόν με τις διαλέξεις για τη Γαλλική Επανάσταση, ονόμασε την πνευματική αυτή ενότητα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης «Μεταβυζάντιο».[2] Με την ευρύτερη γνώση των κοινωνικών παραγόντων που καθορίζουν την ιστορική διαχρονία, θα μπορούσαμε σήμερα να χαρακτηρίσουμε το πολιτισμικό αυτό φαινόμενο ως την «Ορθόδοξη Κοινοπολιτεία» των λαών της Βαλκανικής υπό την οθωμανική επικυριαρχία, που τη συγκροτούν όχι μόνο θρησκευτικές και πολιτισμικές συνάφειες αλλά και τα ενοποιητικά δίκτυα οικονομι- κών λειτουργιών, οι αλληλοδιεισδύσεις των γλωσσικών συνόρων και οι επάλληλες διασπορές. Αυτό μας επιτρέπει να συμπεριλάβουμε στην έννοια της Νοτιοανατολικής Ευρώπης την Τρανσυλβανία, έναν χώρο έξω από την Οθωμανική αυτοκρατορία του δέκατου όγδοου αιώνα, καθώς και τη δυτική Μικρά Ασία και την Κύπρο, που με στενά γεωγραφικά κριτήρια ανήκουν στον χώρο της Εγγύς Ανατολής. Βάσει της ίδιας ιστορικής λογικής, ο χώρος της Νοτιοανατολικής Ευρώπης περιλαμβάνει όχι μόνο την Ορθόδοξη Σερβία αλλά και τις περιοχές με νοτιοσλαβικό πληθυσμό που υπάγονταν στην αυτοκρατορία των Αψβούργων καθώς και τη σερβοκροατική διασπορά στην Αυστροουγγαρία. Στον χώρο αυτόν, έξω από τα οθωμανικά σύνορα, βρισκόταν και το κέντρο της σερβικής Ορθοδοξίας, η αρχιεπισκοπή του Κάρλοβιτς. Η ίδια ιστορική ενότητα περιλάμβανε τις δαλματικές κτήσεις της Βενετίας και την ανεξάρτητη δημοκρατία της Ραγούζας, ενώ οι μεγάλες ιταλικές μητροπόλεις, η Βενετία και η Τεργέστη, με τις πολυπληθείς βαλκανικές παροικίες τους, μπορούν να θεωρηθούν ως τα ακραία σημεία στα οποία ο ιστορικός χώρος της Νοτιο- ανατολικής Ευρώπης συναρθρωνόταν με τον κόσμο της Δύσης.

Σ ̓ αυτόν τον ενιαίο ιστορικό χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ο Νικόλαος Iorga θέλησε να ανιχνεύσει τις επιδράσεις της Γαλλικής Επανάστασης. Αίτημα της προσέγγισής του υπήρξε η ανασύνθεση του συνόλου των επαναστατικών επιδράσεων, ώστε να αναδειχθεί ενιαίο το πολιτικό φαινόμενο που αντιπροσώπευαν, απαλλαγμένο από το αναχρονιστικό πρίσμα των εθνικών συνόρων που είχε επιβάλει η εθνικιστική ιστοριογραφία του δέκατου ένατου αιώνα, του τύπου δηλαδή «η Γαλλική Επανάσταση και οι Έλληνες», «η Γαλλική Επανάσταση και οι Σέρβοι», «η Γαλλική Επανάσταση και οι Ρουμάνοι». Ο Iorga, αν και πρωταγωνιστής ο ίδιος της επιβολής εθνικιστικών κατηγοριών στη μελέτη του παρελθόντος στο σημαντικό τμήμα του έργου του που ασχολείται με την ιδιαίτερή του πατρίδα,[3] προτείνει την εξέταση των επιδράσεων της Γαλλικής Επανάστασης με τη χρήση κάποιων άλλων αναλυτικών κατηγοριών. Μας καλεί να στραφούμε στη μελέτη των κοινωνικών τάξεων που αποτελούσαν τους δυνητικούς αποδέκτες των επιδράσεων, των ανθρώπινων ομάδων που μετέ- φεραν τις επιδράσεις και, τέλος, των πολιτικών εκδηλώσεων που τις μορφοποίησαν σε ιστορική πράξη.[…]

____________