«Παιδεία θεατρική εστίν» της Μαρίας Πανούτσου, μέρος 9ο

Αρχείο 14/06/2017

H χάρις

‘There is only one actor – may one man who has the soul of the dramatic poet, and who has ever served as the true and loyal interpreter of the poet, and “this is the marionette‘
Edward Gordon Craig

Αυτή η σύντομη προσέγγιση στην ανάγκη του ηθοποιού –καλλιτέχνη, να απομακρυνθεί όσο του είναι δυνατόν, από το κοινωνικό σώμα, με στόχο μια φωτεινή διαδικασία προς τα μονοπάτια της τέχνης, την αφιερώνω σε έναν όχι και τόσο γνωστό δάσκαλο που δεν γνώρισα προσωπικά αλλά διάβασα με στοχασμό και σεβασμό μέρος του έργου του και που δεν ζει πια, τον Ουαλό καθηγητή γερμανικής λογοτεχνίας, τον Idris Parry* που ασχολήθηκε με τέσσερεις από τους πιο σημαντικούς για μένα ανθρώπους του πνεύματος. Τους F. Κafka, Heinrich von Kleist , Charles Baudelaire, R.M Rilke, που εκτίμησαν την τέχνη του θεάτρου, όσο λίγοι.

O Edward Gordon Craig υπήρξε Άγγλος στην καταγωγή, θεατράνθρωπος (1872 – 1966) ηθοποιός, σκηνοθέτης, σκηνογράφος, ερευνητής και ιδιόμορφος φωτιστής θεατρικής σκηνής. O Craig ήταν ιδρυτής μιας νέας αντίληψης για το θέατρο, όπου ο σκηνοθέτης ήταν ο πραγματικός καλλιτέχνης του θεάτρου και όχι ο ηθοποιός. Θεωρείται ένας από τους ανανεωτές του σύγχρονου θεάτρου. Δεν θα ασχοληθώ στο κείμενο αυτό με όλες τις ιδιότητες του Edward Gordon Craig. Θα μείνω σε μια ενδιαφέρουσα άποψη που εξέφρασε, σχετικά με τον ηθοποιό. Ο Craig πίστευε, ότι η χαμένη ‘χάρις’ του ανθρώπου και επομένως και του ηθοποιού, μπορεί να αντικατασταθεί στο θέατρο, από τις μαριονέτες. Αφιέρωσε λοιπόν πολύ χρόνο στις έρευνες του στο θέμα αυτό. Σκηνοθετώντας διαπίστωσε την δυσκολία των ηθοποιών να δρουν χωρίς να σκέπτονται, εκφράζοντας με αυτόν τον τρόπο τις ανασφάλειες τους και τα παγιωμένα τους πιστεύω. Σε αυτά τα θέματα έδωσαν μερική λύση, ο Πολωνός J. Grotowski, και ο Αργεντινός, Augusto Boal και πιστεύω ότι o Craig υπήρξε έμπνευση και για τους δυο, επίσης αυτός (προάγγελος) πρώτος μίλησε και για την σχέση κοινού και ηθοποιών και έθεσε νέα βάση στην σχέση αυτή.

Το γιατί έφτασε στο σημείο αυτό, να ζητά να αντικατασταθεί ο ηθοποιός στην σκηνή με τα mannequin, το εξηγεί στο δοκίμιο του για το θέατρο, σε μορφή μικρής ιστορίας, ο Heinrich von Kleist.

“We must eat again of the tree of knowledge in order to return to the state of innocence”
Heinrich von Kleist

Οι Μαριονέτες του Kleist είναι ένα δοκίμιο όχι μόνο για να διαβαστεί, αλλά και να τεθεί σε εφαρμογή.

Το παιδί έχει μια ανυπέρβλητη χάρη σε ότι κάνει και λέει. Στα παιδιά μπορούμε να δούμε τον χαμένο παράδεισο των ενηλίκων, την χαμένη ομορφιά που πηγάζει από το μη κοινωνικό πρόσωπο.

Ένα πρόσωπο, όπου στο μυαλό δεν έχουν ακόμη καθαρά καταγραφεί( χαραχτεί) όλες οι κοινωνικές συμβάσεις συνύπαρξης των ανθρώπων. Αυτό το καθαρό σώμα ζητά ο Edward Gordon Craig να ξαναδεί στην σκηνή, μόνο που αυτό δεν μπόρεσε να το βρει, γι’ αυτό και στράφηκε στις κούκλες. Το διαλυμένο μαλακό σώμα της κούκλας, παρουσιάζει μεγαλύτερη γκάμα εκφραστικών κινήσεων, από το σώμα το ανθρώπινο, με τις αγκυλώσεις και τις ψυχοσωματικές αναστολές.

Ας θυμηθούμε λοιπόν, ίσως μαζί με το Ντουέντε του Λόρκα το πιο σημαντικό δοκίμιο για το θέατρο, τις ΜΑΡΙΟΝΕΤΕ Σ ( ‘On the Marionette Theatre’ by Heinrich von Kleist ).

Οι ίδιοι λόγοι που προβλημάτισαν τον Craig γέννησαν αυτό το κείμενο γραμμένο από τον Kleist, το 1810.

Ο Kleist, από μια άλλη αφετηρία από τον Craig, εξετάζει το ίδιο θέμα χρησιμοποιώντας άλλες εικόνες και υλικό.

Σήμερα η τεχνική του θεάτρου και του χορού έχει προχωρήσει πολύ συνδυάζοντας περισσότερα στοιχεία, συνθέτοντας διαφορετικές τέχνες – αυτό το έχω επανειλημμένα τονίσει- απελευθερώνοντας περισσότερο τον ηθοποιό και έτσι μπορεί ο ηθοποιός να βαδίσει προς μία κατεύθυνση σωματική, αισθαντική, την κατεύθυνση της ολικής συμμετοχής στην διαδικασία της έκφρασης, αν βέβαια μπορέσει και εξαλείψει σε μεγάλο ποσοστό το κοινωνικό του φορεμένο κατάσαρκα σώμα, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ανεξέλεγκτη αποδοχή ενός συγκεκριμένου τρόπου σκέψης.

Αν μπορέσει και αφήσει το ρούχο αυτό έξω από την πρόβα. Για αυτό είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει πριν την πρόβα μια σωματική άσκηση ικανή να μπορεί να σπάσει τις αντιστάσεις που δημιουργεί το εγώ και αφήνει ένα σώμα ζεστό, χαλαρό ( χαλαρό δεν σημαίνει άβουλο, άτονο, άνευρο, μαλθακό ) και σε ετοιμότητα όπως ακριβώς η γάτα( όλα τα ζώα). Η γάτα κοιμάται αφημένη, έχοντας ένα σώμα πάνινο και ξαφνικά μόλις ακούσει κάτι είναι έτοιμη και μάχιμη. Αυτό σημαίνει χαλαρότητα, σημαίνει ετοιμότητα με όλη την σημασία της λέξης μαζί με όλες τις αξίες και τις πιθανότητες που μπορεί να προκύψουν. To ζώο δεν έχει συνείδηση των ικανοτήτων του, απλά ‘τις’ χρησιμοποιεί.

Η Άρνηση της άρνησης

…τίποτα δεν έχει ειπωθεί – δεν αποκλείω τίποτα…

Το δοκίμιο του Kleist περιστρέφεται γύρω από μια αναφορά στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου της Γένεσης, την ιστορία της Πτώσης του Ανθρώπου, την ανακάλυψη αυτής της αυτοσυνειδησίας που καθιερώνει και διαιωνίζει και εδραιώνει ύπουλα την ανθρώπινη απομόνωση.

Μιλάμε για ένα ιστορικό γεγονός. Ο Kleist μοιράζεται με τον Kafka –που πίστευε ότι είχε καταλάβει καλύτερα την πτώση του ανθρώπου από οποιονδήποτε άλλον- την πίστη του στην επιστροφή.

Η βιβλική (προπατορικό αμάρτημα) ιστορία είναι μια μυθική εκπροσώπηση της διαρκούς συνείδησης του ανθρώπου, του εαυτού του και επομένως του διαχωρισμού του, από την φύση, δηλαδή τον κατακερματισμό του στον χρόνο.

Σύμφωνα με τον Kleist, δεν υπάρχει τρόπος να γυρίσουμε πίσω. Οι άνθρωποι σκέφτονται, τα ζώα υπάρχουν. Η γνώση αν και είναι η πηγή της αβεβαιότητας, όταν είναι αποσπασματική, είναι επίσης η ζωτική ουσία της αρμονίας, όταν ολοκληρωθεί. Έτσι ο Kleist ισχυρίζεται ότι η μόνη μας ελπίδα είναι να προχωρήσουμε στην πλήρη γνώση.

Πως να το πεις αυτό σε έναν πολιτισμό που κάνει τα πάντα με την στρατηγική του, ώστε να κατακερματίσει τον άνθρωπο;

Το δοκίμιο του Kleist είναι η απάντηση στην φράση του Καρτέσιου «Σκέπτομαι άρα υπάρχω» (και δρω; ) και την ολοκληρώνει με την συνειδητή πορεία προς την γνώση και την αυθόρμητη δράση.

Έτσι με αυτές τις φαινομενικά ουτοπικές θέσεις περί αθωότητας και απόλυτης γνώσης, μπορούμε να δούμε την κατεύθυνση του θεάτρου από τις αρχές της ιστορίας του μέχρι σήμερα. Το ζητούμενο είναι το άδειασμα, η κενότητα, η συνεχής διαδικασία της γνώσης, η μη στατικότητα.

Κλείνοντας την ενότητα κοινωνικό σώμα, που δεν κλείνει ουσιαστικά ποτέ , ας κρατήσουμε ότι το σώμα όσο πιο πολύ δουλεύει σε αρμονία με την σκέψη και τα συναισθήματα, όχι των προσωπικών καταστάσεων, αλλά των συναισθημάτων που πηγάζουν με την εγρήγορση του σώματος και που είναι παναθρώπινα, μπορεί να δοθεί σε ένα νέο δημιουργικό χώρο, χωρίς σκοπιμότητες που περιορίζουν τον αρχικό στόχο, που είναι η δημιουργία.

«Χορεύοντας, Τραγουδώντας, Παίζοντας και οι όχι μόνο σκεπτόμενοι ». To θέμα αυτό είναι ατέρμονο και το βεβαιώνει το σύνολο του έργου, ανθρώπων του πνεύματος. Το πώς να βρεθούμε πλάι στο χαμένο παράδεισο πριν την ενοχοποίηση της Εύας και την επιρροή ‘του όφεως ‘ στις αποφάσεις της. To ποίημα του Rainer Maria Rilke – Lösch mir die Augen aus – συνοψίζει όπως κάνει μόνο η ποίηση, την ουσία του σημειώματος αυτού.

Rainer Maria Rilke
Lösch mir die Augen aus
Lösch mir die Augen aus: ich kann dich sehn,
wirf mir die Ohren zu: ich kann dich hören,
und ohne Füße kann ich zu dir gehn,
und ohne Mund noch kann itch dich beschwören.
Brich mir die Arme ab, ich fasse dich
mit meinem Herzen wie mit einer Hand,
halt mir das Herz zu, und mein Hirn wird schlagen,
und wirfst du in mein Hirn den Brand,
so werd ich dich auf meinem Blute tragen.

Put out my eyes, and I can see you still
Put out my eyes, and I can see you still,
Slam my ears too, and I can hear you yet;
And without any feet can go to you;
And tongue less, I can conjure you at will.
Break off my arms, I shall take hold of you
And grasp you with my heart as with a hand;
Arrest my heart, my brain will beat as true;
And if you set this brain of mine afire,
Then on my blood-stream I yet will carry you.

Rainer Maria Rilke (1875-1926), Bohemian–Austrian poet, in: “The Book of Hours” / Translation from German: Babette Deutsch (1895-1982), American poet, critic, translator, and novelist.

Προτάσεις για ανάγνωση

Kafka’s Other Trial: The Letters ( Letters to Family, Friends, and Editors, Letters to Felice, Letters to Milena Letters to Ottla) – The Office Writings.
The Castrating Shadow of Saint Garta (Testaments Betrayed) – Milan Kundera
Idris Parry, Animals of Silence (1972) and Hand to Mouth (1981).
On the Marionette Theatre by Heinrich von Kleist
Rainer Maria Rilke Correspondance.
Τhe painter of life and others essays by C. Baudelaire

Σημείωση *Idris Frederick Parry, German scholar: born Bangor, Caernarvonshire 5 December 1916; Lecturer, Senior Lecturer, in German, University College of North Wales, Bangor 1947-63; Professor of German, Manchester University 1963-77 died Frinton-on-S / independent.co.uk