Denis Lacorne, Τα όρια της ανεκτικότητας ―[απόσπασμα]

Denis Lacorne, Τα όρια της ανεκτικότητας. Οι αξίες του Διαφωτισμού και ο φανατισμός. Μετάφραση: Μαρία Παπαηλιάδη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Παρουσίαση

Η σύγχρονη ιδέα της ανεκτικότητας απέναντι στις πεποιθήσεις και τις αντιλήψεις των άλλων ως στάση που συμβάλλει στο κοινό καλό εμφανίστηκε την εποχή του Διαφωτισμού, ύστερα από αιώνες θρησκευτικών πολέμων. Αφού την ανέπτυξαν μεγάλοι στοχαστές όπως ο Τζων Λοκ και ο Βολταίρος, κέρδισε σταδιακά έδαφος και ρίζωσε στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Ωστόσο, με την επανεμφάνιση του φανατισμού και της τρομοκρατίας, η θρησκευτική ανεκτικότητα αμφισβητείται πλέον ευθέως από μια φοβισμένη κοινή γνώμη.

Ο Denis Lacorne εξετάζει την εμφάνιση και την εξέλιξη της νεωτερικής ιδέας της ανεκτικότητας καλώντας μας να αναστοχαστούμε πώς πρέπει να αντιδράσουμε στις σύγχρονες προκλήσεις. Δίνει μάλιστα στη μελέτη του έναν ευρύ χρονικό ορίζοντα, εξετάζοντας ακόμα και προνεωτερικές όψεις της, όπως η «ανεκτικότητα» των Οθωμανών και της Βενετικής Δημοκρατίας, για να φτάσει μέχρι την απαγόρευση της μπούρκας στη Γαλλία και στα κινήματα της λευκής υπεροχής στις ΗΠΑ τον 21ο αιώνα.

Το όρια της ανεκτικότητας θέτουν κρίσιμα ερωτήματα: Πρέπει να επιβάλλουμε όρια στην ελευθερία της έκφρασης στο όνομα της αξιοπρέπειας του ανθρώπου; Πρέπει να αποδεχόμαστε θρησκευτικά σύμβολα στον δημόσιο χώρο; Μπορούμε να ανεχόμαστε τους αρνητές της ανεκτικότητας; Μολονότι αναγνωρίζει ότι ανεκτικότητα δεν σημαίνει κατάργηση κάθε ορίου, ο συγγραφέας την υπερασπίζεται απέναντι σε πρόσφατες προσπάθειες παράκαμψής της. Υποστηρίζει ότι, διαφορετικό, απειλείται η ίδια η ύπαρξη της πλουραλιστικής κοινωνίας. Το βιβλίο είναι μια καίρια συμβολή στον διάλογο για τις θεμελιώδεις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η δημοκρατία τον 21ο αιώνα.

Τα όρια της ανεκτικότητας τιμήθηκαν το 2017 με το Βραβείο Montyon της Γαλλικής Ακαδημίας. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

✳︎

Απόσπασμα από την Εισαγωγή του βιβλίου

Όπως δείχνουν οι διαδοχικές επιθέσεις που πλήττουν την Ευρώπη και άλλες ηπείρους εδώ και μερικά χρόνια, το μεγάλο απελευθερωτικό εγχείρημα για την ελευθερία της συνείδησης και την ελεύθερη έκφραση, που εγκαινιάστηκε τον 16ο αιώνα και γενικεύτηκε κατά τον αιώνα του Διαφωτισμού, εξακολου- θεί να συνιστά ζητούμενο σε όλο τον κόσμο. Πρόκειται για ένα εγχείρημα στενά συνδεδεμένο με την περίπλοκη και χαοτική εξέλιξη καθεστώτων ανεκτικότητας, που αποσκοπούσαν στο να διευκολύνουν τη συνύπαρξη, στο ίδιο έδαφος, διαφορετι- κών θρησκειών, συχνά εχθρικών μεταξύ τους. Οι ίδιες οι αντι- λήψεις για την ανεκτικότητα εξελίχθηκαν στο πέρασμα των αιώνων μέχρι σήμερα, όμως ο τελικός τους σκοπός παραμένει ο ίδιος: η ανεκτικότητα είναι εκείνη που οδηγεί στον θρησκευ- τικό πλουραλισμό, όποια κι αν είναι η φύση των σχέσεων ανά- μεσα στις εκκλησίες και στο κράτος.

Ανακύπτει λοιπόν ένα ερώτημα, επίσης διαρκές στην πάρο- δο του χρόνου: πώς να ορίσει κανείς την ανεκτικότητα και πώς να χαράξει τα όριά της;[¹] Θα πρέπει μήπως εκείνες οι θρησκευτικές μειονότητες που είναι οι πιο εμφανείς, οι πιο δυναμικές και ενίοτε και οι πιο επιθετικές, να τίθενται υπό επιτήρηση, υπό έλεγχο, ακόμη και να εκδιώκονται από τον δημόσιο χώ- ρο; Πρακτικές όπως η ισλαμική μαντίλα, το τουρμπάνι, το εβραϊκό κιππά πρέπει να υπόκεινται σε ρυθμίσεις; Πρέπει να ανεχόμαστε να υπάρχουν στον δημόσιο χώρο φάτνες, σταυροί, πλάκες του νόμου, μιναρέδες; Η θρησκευτική ελευθερία είναι άραγε συμβατή με την ελευθερία έκφρασης; Η βλασφημία, τον 21ο αιώνα, μπορεί ακόμη να συνιστά αδίκημα; Και τι γίνε- ται με τον σεβασμό προς τους πιστούς; Πρέπει να ανεχόμαστε απόψεις που σοκάρουν ή προσβάλλουν τους πιο θρήσκους ανά- μεσά μας; Και, τελικά, πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε εκεί- νους που δεν επιδεικνύουν ανεκτικότητα μέσα σε μια πλουρα- λιστική κοινωνία, φιλελεύθερη και δημοκρατική, ανοιχτή σε όλα τα θρησκευτικά δόγματα;

Όλα αυτά δεν είναι νέα ερωτήματα. Αντιθέτως, πρόκειται για ζητήματα που ποτέ δεν έπαψαν να τίθενται στην Ευρώπη, με διαφορετική κάθε φορά επιτακτικότητα. Οι θρησκευτικές διαμάχες του αιώνα της Μεταρρύθμισης δεν περιορίζονταν μόνο στην κριτική κάποιων πρακτικών ένδυσης θρησκευτι- κής έμπνευσης ή σε διαφωνίες για την υπερβολική προβολή των θρησκευτικών συμβόλων στον δημόσιο χώρο. Τα διακυ- βεύματα ήταν άλλης φύσης και διαφορετικού εύρους: έθεταν ζητήματα ζωής και θανάτου για χιλιάδες ανθρώπους οι οποίοι ανήκαν σε θρησκευτικές μειονότητες που αψηφούσαν τις κυ- ρίαρχες ορθοδοξίες. Οι θρησκευτικές διαμάχες, οι διώξεις για αιρέσεις όπως και οι σφαγές ήταν συχνές, και το μεγάλο ερώτημα που απασχολούσε επιτακτικά τις πολιτικές ελίτ του 16ου αιώνα ήταν με ποιον τρόπο θα σταματούσαν οι εμφύλιοι πόλεμοι, που εξαντλούσαν τη ζωή των εθνών. Πώς να διαχει- ριστούν τη συνύπαρξη θρησκευτικών κοινοτήτων που επιδει- κνύουν αμοιβαία περιφρόνηση, που μισούν η μια την άλλη και πολεμούν μεταξύ τους; Πώς να θέσουν τέλος στους εμφύλιους πολέμους ανάμεσα στα κρατίδια, τις πόλεις και τα πριγκι- πάτα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους ή, στη Γαλλία, ανάμεσα στους καθολικούς και τους ουγενότους; Πώς να επιβάλουν ομόνοια στους ορθόδοξους και στους αιρετικούς που επιδίωκαν τον θρίαμβο, διά της βίας, των δικών τους απόλυτων αντιλήψεων για το καλό; Ποιες αρ- χές ειρήνης έπρεπε να εφαρμοστούν στα αντιμαχόμενα μέρη; Και, ελλείψει τέτοιων, ποιοι πολιτικοί μηχανισμοί;

Από τις διάφορες συμφωνίες ειρήνης, η Ειρήνη του Άουγκσμπουργκ (1555) πρόσφερε μια δίκαιη λύση «χωρι- στής συνύπαρξης», που περιγράφεται με την περίφημη ρήση «ejus regio, cujus religio»: κάθε βασίλειο έχει τη δική του θρη- σκεία. Κάθε ηγεμόνας διέθετε την εξουσία να επιβάλλει την πίστη του στους υπηκόους του, και οι πιστοί των μειονοτικών θρησκευτικών ομάδων ήταν καταδικασμένοι στην εξορία. Στη Γαλλία, το Έδικτο της Νάντης παραχωρούσε ελευθερία θρησκείας στους ουγενότους σε ορισμένες μεγάλες πόλεις, αναγνωρίζοντάς τους ταυτόχρονα πολιτικά δικαιώματα και παρέχοντάς τους πρόσβαση στα βασιλικά αξιώματα και σε κάποιες στρατιωτικές θέσεις ευθύνης. Ορίστηκαν εκατό κα- ταφύγια και ασφαλείς τόποι για την προστασία των «μελών της λεγόμενης μεταρρυθμισμένης Εκκλησίας» σε περίπτωση παραβίασης του Εδίκτου. Οι πολιτικές αυτές ενέργειες ωστό- σο δεν έθεσαν τέλος στις συγκρούσεις. Ένας νέος θρησκευ- τικός πόλεμος, ο Τριακονταετής (1618–1648), επρόκειτο να ρημάξει την Ευρώπη μέχρι να υπογραφεί μια βιώσιμη συν- θήκη ειρήνης για τη λήξη του, η Συνθήκη της Βεστφαλίας. Στη Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΔ ́, η υιοθέτηση σειράς μέτρων που στόχο είχαν να επιταχύνουν τον προσηλυτισμό των προ- τεσταντών και να περιορίσουν τα δικαιώματά τους γέννησε την ελπίδα οριστικής συμφιλίωσης μεταξύ καθολικών και καλβινιστών. Η ανάκληση του Εδίκτου της Νάντης, το 1685, κατέλυσε το καθεστώς ανεξιθρησκίας που είχε εδραιωθεί από τον Ερρίκο Δ ́ και οδήγησε ταχύτατα στην εξορία 250.000 ουγενότους.[…] ―Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

__________

[¹] Σημειώνουμε με αυτή την αφορμή ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε στην Ελβετία το 2009, με επιμέλεια των Simone de Reyff, Michel Viegnes & Jean Rime και τίτλο Les Frontières de la tolérance (Νεσατέλ: Éditions Alphil). Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συγγραφείς και τον εκδότη που μας επέτρεψαν να χρησιμοποιήσουμε τον ίδιο τίτλο γι’ αυτό εδώ το βιβλίο.