«Παιδεία θεατρική εστίν» της Μαρίας Πανούτσου, μέρος 4ο

Αρχείο 05/04/2017 – Diosa de la bruja Υ Dionysus en el teatro

✤

Το σώμα στην Αρχαία Ελληνική Τραγωδία. Μέρος δεύτερο

Δεν θα μπορούσα να προχωρήσω στο θέμα μου και να μην αναφερθώ προηγουμένως σε ένα δοκίμιο του Φ. Λόρκα το Ντουέντε που το πρωτοπαρουσίασε το 1930 στην Μαδρίτη. Λίγα βιβλία κατοχυρώνουν την ύπαρξη μιας θεότητας στο χώρο της τέχνης. Λίγα και μόνο σπουδαία κείμενα και βιβλία, δηλώνουν απερίφραστα την ύπαρξη της συνολικής οντότητας του ειμή ως αυτόνομο και αυτεξούσιο σύμπαν, το σύμπαν του καλλιτέχνη. Μια μορφή όχι αναγκαστικά ‘ ό- μορφη ’ με την γενική έννοια του όρου, αλλά μιας δύναμης, μιας ενέργειας ‘ ά- μορφης ’ σχεδόν, αφού μεταμορφώνεται και αλλάζει συνεχώς πρόσωπο για να δώσει το καλό και την αλήθεια και μασκαρεύεται, για να κρυφτεί όταν ελλοχεύει ο κίνδυνος της εξαφάνισης της. Παραθέτω όλο το δοκίμιο του Λόρκα στις σημειώσεις στο τέλος του κειμένου μου, για όσους δεν έχουν το βιβλίο.

Δύο Βασικά ερωτήματα

Τι σημαίνει Ντουέντε στην γλώσσα του Λόρκα;

Στα Ισπανικά σημαίνει πνεύμα, ξωτικό και προέρχεται από τον πολιτισμό των Maya, με την επίδραση των Ισπανών, καθ’ ότι η λέξη είναι σε ισπανική διάλεκτο και περιέχει την σημασία της μαγείας, της έλξης, της γοητείας, της δύναμης, του ζωικού μαγνητισμού. Είναι η ψυχή του ανθρώπου και όχι οι δεξιότητες που έχει, είναι το Διονυσιακό στοιχείο για να έρθουμε στον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων και τον Πολιτισμό της Φρυγίας( Μικράς Ασίας). Δεν του φτάνει στοιχείο το Απολλώνιο που θεωρείται σύμφωνα με το Ντουέντε, ελλιπές για την τέχνη.

Είναι το μη ακαδημαϊκό, το καθαρό ένστικτο, η πρωτογενής ενέργεια που ξέρει να απελευθερώνεται και να κατακτά, είναι ο πολεμιστής που μάχεται για τις ρίζες, το γνήσιο και το μοναδικό, που κάθε στιγμή γεννιέται και πεθαίνει.

Και για ποιο πράγμα μιλάει ο Φ. Λόρκα στο δοκίμιο του για την τέχνη με τον τίτλο Ντουέντε;

Με οδηγό το Κείμενο του δοκιμίου θα αφήσουμε τον ίδιο τον Φ. Λόρκα να δώσει τις απαντήσεις. Από την μεριά μου με μικρές εισβολές επισημαίνω την μοναδικότητα του δοκιμίου και την σχέση του με «το θέατρο και την παράδοση» ή «το φτωχό θέατρο του εικοστού αιώνα του Grotowski » και «το θέατρο ‘επιστροφή στις ρίζες’» για τα οποία θα αναφερθώ σε μελλοντικά σημειώματα.

(….)Κάποτε, η Ανδαλουσιανή τραγουδίστρια του φλαµένκο Παστόρα Παβόν, “Το Κορίτσι µε τις Κτένες”, µια σκοτεινή και βαθιά Ισπανική μεγαλοφυΐα εφάμιλλη του Γκόγια και του εξαίσιου
ταυρομάχου Ραφαήλ ελ Γκάγιο, τραγουδούσε σε µια µικρή ταβέρνα του Καντίθ. Τραγουδούσε µε τη φωνή όλο σκιά και λειωµένο µέταλλο, µε τη φωνή της σκεπασμένη µε φύκια, πλεγμένη στα µακριά µαλλιά της. Στιγµές τη μούσκευε σε µανχανίγια, στιγµές την έχανε σε σκοτεινά κι απόµακρα δάση. Μα τίποτε. Τα ακροατήριο έµεινε ακίνητο. ∆εν χειροκρότησε κανείς. Ανάµεσα σ’ αυτούς που την άκουγαν, βρισκόταν και ο Ιγκνάθιο Εσπελέτα, ωραίος σαν ρωµαϊκή χελώνα, που όταν κάποτε τον ρώτησαν: “Πώς γίνεται και δεν εργάζεσαι ποτέ;”, µ’ ένα χαμόγελο άξιο του πάμπλουτου και µακάριου βασιλιά της Ταρνησού ( Tarnisu ) Αργανθόνιο, απάντησε: “Γιατί να εργαστώ, αφού πατρίδα µου είναι το Καντίθ;”.

Ήταν εκεί κι η Ελοίσα, η φλογερή αριστοκρατική πόρνη της Σεβίλλης, άμεση απόγονος της Σολέδα Βάργκας που το 1830 αρνήθηκε να παντρευτεί ένα Ρότσιλντ γιατί στις φλέβες του έτρεχε αίµα κατώτερο απ’ το δικό της. Ήτανε κι οι Φλορίντας που πολλοί τους νοµίζουν χασάπηδες ενώ στην πραγματικότητα είναι αρχαίοι ιερείς που συνεχίζουν να θυσιάζουν ταύρους στον Γηρυόνη. Και σε µια γωνιά στεκότανε κι εκείνη η επιβλητική µορφή, ο Ντον
Πάµπλο Μουρούµπε, που ‘τρεφε ταύρους, µ’ ένα πρόσωπο σα µάσκα της Κρήτης. Μόνο ένας µικρόσωµος άντρας, ένας απ’ αυτούς τους χορευτές µε τη γυναικεία σχεδόν ευαισθησία που ξαφνικά πετιούνται πίσω από μποτίλιες άσπρο µπράντυ, είπε µε φωνή χαµηλή, γεµάτη σαρκασµό: “Βίβα Παρί!” σα να ‘ θελε να πει: “Εδώ δε ζητάµε κόλπα και δεξιοτεχνίες! Εδώ ζητάµε κάτι άλλο!”.

Μόλις τ’ άκουσε “Το Κορίτσι µε τις Κτένες”, τινάχτηκε σα δαιµονισµένη, σαν τσακισµένη µοιρολογήτρα του Μεσαίωνα, κατάπιε µονορούφι µια γεµάτη κούπα καθάγια, ένα κρασί από νερό φωτιάς, και κάθισε ξανά να τραγουδήσει – χωρίς φωνή, χωρίς ανάσα, χωρίς παιχνίδια και τσακίσµατα µε το λαιµό να καίει σαν ηφαίστειο αλλά … µε ντουέντε. Κατάφερε να γκρεµίσει τις σκαλωσιές του τραγουδιού, ν’ αφήσει το δρόµο ελεύθερο σ’ ένα µανιασµένο και φλογερό ντουέντε, σύντροφο των ανέµων που ξεσηκώνουν την άµµο στην έρηµο, που ‘κανε αυτούς που την άκουγαν ν’ αρχίσουν να σκίζουν τα ρούχα τους µε τον ίδιο ρυθµό που προσεύχονται οι Νέγροι στα νησιά της Καραϊβικής µπρος στο εικόνισµα της Αγίας Βαρβάρας.

“Το Κορίτσι µε τις Κτένες” αναγκάστηκε να κάνει κοµµάτια τη φωνή του γιατί ήξερε πως καθισμένοι γύρω άκουγαν οι εκλεκτοί, που ζητούσαν όχι τη µορφή µα το µεδούλι της µορφής, µια μουσική µεταρσιωµένη στην πιο γνήσια ουσία.

Έπρεπε να φτωχύνει όλη της την ικανότητα και τα βοηθήµατα, έπρεπε δηλαδή να διώξει τη µούσα και να µείνει µόνη για να µπορέσει να’ ρθει το ντουέντε, να παλέψει στήθος µε στήθος, ελεύθερη µαζί του. Και πως τραγούδησε! Τώρα καιγόταν ολόκληρη, η φωνή της είχε γίνει ένα σιντριβάνι από αίµα που σου ‘κοβε την ανάσα µε τον πόνο και την αλήθεια της κι άνοιγε σαν το δεκαδάκτυλο χέρι που σχηµατίζουν τα καρφωµένα µα γεµάτα θύελλα πόδια ενός Χριστού φτιαγµένου από τον Χουάν ντε Χούνι.(…..)

Θα παραθέσω και άλλα δύο αποσπάσματα ερμηνευτικά και επεξηγηματικά αλλά τώρα θέλω να καταγράψω ένα συλλογισμό μου. Ισπανία και Λόρκα. Η Ιβηρική χερσόνησος είναι μια πόρτα, μια χωμάτινη τεράστια πόρτα που χωρίζει τον Ατλαντικό ωκεανό από την Μεσόγειο θάλασσα.

Γιατί άραγε να υπάρχει αυτό το εμπόδιο στο σημείο αυτό; Πόσο σοφή ή και τυχαία η ύπαρξη της χερσονήσου στο σημείο αυτό και πόσο δεν δίνουμε σημασία σ’ αυτό το σημάδι. Συνηθίσουμε οι άνθρωποι εύκολα ότι μας περιβάλει, όμως αυτό δεν ταιριάζει στον καλλιτέχνη που πρέπει να θέτει συνεχώς ερωτήματα ακόμη και απλοϊκά ερωτήματα για όλα και για όλους και κυρίως για τα σημάδια. Μήπως έμεινε εκεί this land of Flamengo and Taurus εκεί, από τότε που Ευρώπη και Αφρική ήταν ενωμένες, μήπως το χέρι της φύσης ήθελε να κρατήσει προστατευμένη την Μεσόγειο από τον ωκεανό και άφησε αυτό το κομμάτι γης να ενώνει ηπείρους και να χωρίζει θάλασσες; Αυτές οι σκέψεις με κάνουν να βλέπω την Ιβηρική χερσόνησος με ένα ιδιαίτερο τρόπο. Έχει όλα τα στοιχεία για να είναι διαφορική για να αφήνει πάνω μας τα δικά της μοναδικά δακτυλικά αποτυπώματα που έρχονται από την Αφρική, την μεσαιωνική Ευρώπη, την Ευρώπη της ανατολής και από τις υγρές εξερευνήσεις των θαλασσών.

{…..} Το ντουέντε δεν εµφανίζεται καν αν δεν δει κάποια πιθανότητα θανάτου, αν δεν πειστεί πως θα µπαινοβγεί ελεύθερα στο σπίτι του, αν δεν είναι σίγουρο πως θα ταράξει εκείνα τα
κλαριά που όλοι κουβαλάµε µέσα µας και που θα µείνουν για πάντα απαρηγόρητα.

Στη σκέψη, στον ήχο και στην κίνηση, το ντουέντε σπρώχνει το δηµιουργό σε µιαν αντρίκεια, τίµια πάλη στο χείλος του πηγαδιού. Κι ενώ η µούσα κι ο άγγελος αποσύρονται µε το βιολί ή µε το διαβήτη τους, το ντουέντε πληγώνει, και στο γιάτρεµα αυτής της πληγής που ποτέ δεν κλείνει, βρίσκεται η ρίζα ό,τι πρωτόγνωρου και θαυμαστού κρύβει το έργο του ανθρώπου.

Το κείμενο αυτό δεν είναι απλά ένα δοκίμιο για την τέχνη όπως τόσα άλλα με συμβουλές τεχνικής, αλλά μια παρουσίαση σχεδόν του ακατόρθωτου που όμως αυτό το ακατόρθωτο, είναι το ζητούμενο του καλλιτέχνη. Που άλλοτε το βρίσκει και άλλοτε το χάνει και ζει με αυτήν την αβεβαιότητα. Ένας λυγμός που εξαφανίζεται όταν το βρίσκει και εμφανίζεται πάλι όταν το χάνει και τότε καραδοκεί ο θάνατος του καλλιτέχνη. Δεν είναι για όλους το Ντουέντε.

Είναι για τους αγνούς ανθρώπους της γης που έχουν νοιώσει το χώμα, χωρίς καν να το γευτούν, που έχουν νοιώσει το χέρι του θανάτου, χωρίς να τους αγγίξει, που φυγαδεύουν την ζωή μέσα από την αγάπη, που ζουν με την βεβαιότητα του θανάτου που και τα δυο( ζωή και θάνατος) μια φορά εμφανίζονται στον άνθρωπο, με μόνη διαφορά την διάρκεια και αυτή είναι ίσως η μόνη ολοφάνερη διαφορά τους.

Ο καλλιτέχνης που γνωρίζει ότι ζωή και θάνατος είναι μια στιγμή μέσα στον άπειρο χρόνο του σύμπαντος. Αυτός ο καλλιτέχνης, σε αυτόν, το Ντουέντε ίσως εμφανιστεί, ίσως να τον επισκεφτεί κάποιες φορές, στην διάρκεια της ζωής του.

{…} Είπαµε πως το ντουέντε γυρεύει την πληγή, το χείλος του γκρεµού, κι ότι εµφανίζεται πάντα εκεί που οι µορφές χάνονται η µια µέσα στην άλλη σε µια νοσταλγία βαθύτερη απ’ την εξωτερική έκφρασή τους.{….}

Η αρχαία τραγωδία με την οποία ασχολήθηκα δέκα χρόνια και με μόνο ένα έργο την Αντιγόνη του Σοφοκλή, καθρεπτίζει τις επιρροές μου από την Ισπανική παράδοση ποίηση και πολιτισμό. Η ύπαρξη του Διονύσου σε κάθε βήμα αυτού του παράξενου, σκοτεινού, γεμάτο αυτοκτονίες έργο του Σοφοκλή, που επηρέασε την σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη. Η αποφυγή της σκέψης του θανάτου δημιουργεί μια ψευδαίσθηση ευδαιμονίας και μακαριότητας αλλά και υποθάλπει την βία και άλλες μορφές εξουσίας αντίθετα με την θεώρηση του θανάτου που επιστρέφει στον άνθρωπο για επανεξέταση, την ματαιότητα και την ταπεινότητα, στοιχεία σημαντικά στο πολισμό. Πιστεύω ότι η αρχαία Ελληνική τραγωδία περιέχει το Ντουέντε του Ισπανικού λαού. Ο ΧΡΟΝΟΤΟΠΟΣ αυτός του Αιγαίου υμνεί το Ντουέντε έχοντας κριτή και οδηγό τον Διόνυσο, τον Απόλλωνα, την Δήμητρα, την Περσεφόνη, τον Ήφαιστο και τους υποχθόνιους θεούς. Το Ντουέντε επεξεργασμένο μέσα από την πορεία των αιώνων παρουσιάστηκε με μια λέξη που σημαίνει ουσιαστικά ζωική ενέργεια. Χωρίς αυτήν δεν υπάρχει ζωή δεν υπαρχή δημιουργία. Μοιάζει με ένα συμπιεσμένο φιλοσοφικό και μυθολογικό γίγνεσθαι το Ντουέντε, που μέσα ( DUENTE ή dueño de casa ) του συμπυκνώνεται η ζωή και για να το εξηγήσεις χρειάζεται να τρέξεις χρονικά σε άλλες εποχές. Τότε μόνο υπάρχει Ντουέντε όταν υπάρχει αρμονία με όλα τα γήινα και βέβαια απόλυτα η συνείδηση και αποδοχή του τέλους. Διαφορετικά το Ντουέντε απουσιάζει από σεβασμό στην αδυναμία του καλλιτέχνη να το αντέξει.

Ένα κείμενο ίσως το πιο σημαντικό από το σύγχρονο δυτικό πολιτισμό για το θέατρο. Που σε εποχές δύσκολες όπως την τωρινή που διάγει ο κόσμος μας το σκοτεινό στοιχείο του Ντουέντε, να φαντάζει , δύσκολο, βαρύγδουπο, σκοτεινό, μελαγχολικό, πένθιμο όμως όπως τα λουλούδια για να ανθίσουν θέλουν να χώσουν τις ρίζες τους βαθειά στο χώμα, έτσι και η ζωή παίρνει τις ουσίες της από το χάος και το έρεβος.

[Όλο το κείμενο του Φ. Λόρκα ΝΤΟΥΈΝΤΕ]

Συνεχίζεται.