στάχτες

Αρχείο 13.7.14

Shubin Neil, Το ψάρι μέσα μας. Κάτοπτρο, Αθήνα 2009, σελ. 304

Σέτσινγκ  Φρανκ, Ειδήσεις από ένα άγνωστο σύμπαν, Καστανιώτη, Αθήνα 2009, σελ. 608

Στις αρχές του 2010 ανακοινώθηκε η εύρεση ιχνών από τετράποδο ηλικίας περίπου 398 εκατομμυρίων ετών (Niedźwiedzki et al. 2010. Nature 463: 43-48). Η παρουσία αυτή μεταθέτει την πρώτη εμφάνιση των τετραπόδων (δηλαδή, των χερσόβιων σπονδυλωτών: αμφίβια, ερπετά, πουλιά και θηλαστικά) κάπου 18 εκατομμύρια χρόνια νωρίτερα από την περίοδο που ξέραμε μέχρι τότε. Μια τέτοια αλλαγή είναι συνηθισμένη στην παλαιοντολογία, καθώς είναι ξεκάθαρο ότι τα απολιθώματα που γνωρίζουμε δεν είναι παρά ένα ελάχιστο κλάσμα των πραγματικών οργανισμών που έζησαν στη Γη, αλλά και ένα μικρό μέρος των όσων έχουν απολιθωθεί και περιμένουν τον τυχερό παλαιοντολόγο που θα τα ανακαλύψει. Μερικές φορές οι ανακαλύψεις που μας οδηγούν να αναθεωρήσουμε σε κάποιο βαθμό τα όσα γνωρίζουμε ανακοινώνονται από τα ΜΜΕ ως συνταρακτικές ανατροπές, δημιουργώντας κάποια σύγχυση στους μη ειδικούς, αλλά και δίνοντας αφορμές για αμφισβητήσεις της εξελικτικής θεωρίας σε όσους θα επιθυμούσαν κάτι τέτοιο.

Πριν από λίγα μόλις χρόνια, το 2004, μια άλλη ομάδα  ερευνητών ανακάλυψε στις παγωμένες  εκτάσεις του αρκτικού Καναδά το αμέσως προηγούμενο σημαντικό απολίθωμα που συνδέει τα ψάρια με τα τετράποδα, το Tiktaalik roseae, το οποίο ζούσε πριν από 375 εκατομμύρια χρόνια. Το Tiktaalik ήταν στην ουσία ψάρι με ορισμένα χαρακτηριστικά τετραπόδου, ενώ τα παλαιότερά του ίχνη ανήκαν εμφανώς σε πιο εξελιγμένο τετράποδο. Αμέσως ακούστηκαν οι αναμενόμενες φωνές: παραμύθι η εξέλιξη! Πώς γίνεται το τετράποδο να είναι παλιότερο από τον ενδιάμεσο κρίκο; Η απλή απάντηση, φυσικά, είναι ότι και σήμερα υπάρχουν και ψάρια και θηλαστικά! Η εξέλιξη οργανισμών με πιο σύνθετα χαρακτηριστικά δεν σημαίνει ότι οι προηγούμενοι οργανισμοί εξαφανίζονται! Απλούστατα, τα τετράποδα εξελίχθηκαν ακόμα παλιότερα και το Tiktaalik ήταν ένας οργανισμός που ζούσε παράλληλα με τα πρώτα τετράποδα. Η εξέλιξη δεν είναι μια γραμμή αντικατάστασης της μιας μορφής από την επόμενη, αλλά ένα δέντρο με πολλά-πολλά κλαδιά!

Ο αρχηγός της  αποστολής που ανακάλυψε το Tiktaalik ήταν ο διακεκριμένος παλαιοντολόγος και ανατόμος Νιλ Σούμπιν, ο οποίος έσπευσε να μεταδώσει τον ενθουσιασμό της ανακάλυψης αυτής αλλά και όσα σπουδαία μπορεί κανείς να συναγάγει από αυτήν γράφοντας ένα βιβλίο σπάνιας ποιότητας. Μήπως όμως η ανακάλυψη των ιχνών που αναφέραμε καθιστά το πολύ πρόσφατο βιβλίο του Σούμπιν ήδη ξεπερασμένο; Η απάντηση είναι κατηγορηματικά όχι! Ο διαρκής εμπλουτισμός με νέα δεδομένα, οι ανατροπές και οι εκπλήξεις, συνιστούν την ουσία της επιστημονικής δραστηριότητας, ιδιαίτερα σε αντικείμενα με έντονο το ιστορικό στοιχείο, όπως η παλαιοντολογία και η εξελικτική βιολογία. Στην πραγματικότητα, η νέα αυτή ανακάλυψη συμπληρώνει και ενισχύει με εξαίρετο τρόπο τα όσα περιγράφει ο Σούμπιν.

Η εξιστόρηση της  ανακάλυψης του Tiktaalik εισαγάγει τον αναγνώστη με συναρπαστικό τρόπο στα θέματα του βιβλίου, το οποίο έχει βραβευθεί από την Εθνική Ακαδημία Επιστημών (NAS), την Εθνική Ακαδημία Μηχανικής (NAE), το Ινστιτούτο Ιατρικής (ΙΟΜ) και το Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας (NRC) των ΗΠΑ ως το καλύτερο βιβλίο του 2009 για τη διάδοση της επιστήμης στο ευρύ κοινό. Ειρήσθω εν παρόδω, πολλές φορές εκφράζεται δυσπιστία ως προς την αντικειμενικότητα ή τη σημασία των διάφορων βραβείων που δίνονται σε συγγραφείς και βιβλία. Στην περίπτωση αυτή, πάντως, όπως και στην αντίστοιχη του βιβλίου του Σέτσινγκ, το οποίο βραβεύθηκε από το περιοδικό Bild der Wissenschaft ως επιστημονικό βιβλίο της χρονιάς 2006, τα βραβεία απονεμήθηκαν δικαίως. Και τα δύο βιβλία αξίζουν τα βραβεία τους με το παραπάνω!

Μάλιστα, δεν υπερβάλω λέγοντας ότι θα ήμουν ιδιαιτέρως ευχαριστημένος εάν οι φοιτητές μου, με το τέλος των σπουδών τους, είχαν κατακτήσει σε βάθος τις έννοιες και τις γνώσεις που βρίσκονται συγκεντρωμένες στα δύο αυτά βιβλία. Και δεν εννοώ ότι απευθύνονται σε ειδικό κοινό! Αντιθέτως, είναι γραμμένα με απλότητα, αμεσότητα και με χιούμορ, έτσι ώστε κάθε εγγράμματος άνθρωπος να μπορεί να τα διαβάσει με ασίγαστο ενδιαφέρον. Εγγυώμαι, μάλιστα, ότι ο αναγνώστης δεν θα θέλει να τα αφήσει από τα χέρια του πριν φθάσει στην τελευταία σελίδα.

Η ανακάλυψη  ενός σημαντικού απολιθώματος, βέβαια, όσο συναρπαστική κι αν είναι για  τους ειδικούς, δεν θα επαρκούσε για να καλύψει τους προβληματισμούς του ευρύτερου κοινού. Ποια είναι, λοιπόν, τα ερωτήματα εκείνα που αναδύονται από τα λασπόνερα στα οποία πλατσούριζαν το Tiktaalik και οι συγγενείς του;

Το κεντρικό ερώτημα θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: είναι τα σώματά μας φτιαγμένα με τον ιδανικότερο δυνατό τρόπο; Νομίζω ότι η απάντηση που αυτόματα θα έδινε κανείς σήμερα είναι: «φυσικά όχι, αφού είμαστε ευάλωτοι σε ένα σωρό παθήσεις», παραθέτοντας ως τυπικό παράδειγμα τα μυοσκελετικά προβλήματα της μέσης, για τα οποία έχει ευρύτατα συζητηθεί ότι οφείλονται στην ελλιπή προσαρμογή του κορμιού μας στην όρθια στάση. Όμως, ας δούμε τη συλλογιστική που συνήθως κρύβεται πίσω από την απάντηση αυτή: οι ατέλειες αφορούν τον άνθρωπο, ο οποίος θεωρείται ότι αυτονομήθηκε από τη «φύση» και γι’ αυτό πληρώνει το «σαρκικό» τίμημα της πνευματικής ή ψυχικής ιδιαιτερότητάς του. Ο κοινός νους θεωρεί ότι «εντός της φύσης» υπάρχει τελειότητα στο σχεδιασμό και η απομάκρυνση από αυτήν οδηγεί σε προβλήματα. Η Πτώση, δηλαδή, στην οποία κάποιοι αποδίδουν θετικό σημασιολογικό περιεχόμενο, καθώς την ταυτίζουν με την πρόοδο και την αυτονομία του ανθρώπου μέσα από την αυτοσυνειδησία, τη γλώσσα, την εργασία κ.λπ., και κάποιοι αρνητικό, ως απομάκρυνση από την «καλή» φυσική κατάσταση, απομάκρυνση που επιφέρει ηθική και σωματική κατάπτωση. Οι διαδεδομένες αυτές θεωρήσεις συνδέονται και με παρεμφερείς απόψεις περί «ισορροπίας της φύσης», περί ταύτισης του «φυσικού» με το «καλό», απόψεις που στην πιο ήπια μορφή τους αποπνέουν έναν ανώδυνο ρομαντισμό αλλά, κάποιες φορές, καταλήγουν σε καταστροφολογικές αναλύσεις αποκαλυπτικού χαρακτήρα (όπως, για παράδειγμα, σε ένα μέρος των συζητήσεων περί κλιματικής αλλαγής).

Έχουν, όμως, επιστημονική τεκμηρίωση αυτές οι θεωρήσεις; Μέσα σε κάθε οργανισμό, στον τρόπο που είναι φτιαγμένο το σώμα του, στον τρόπο που κινείται, στον τρόπο που τρέφεται, ακόμα και στον τρόπο που συμπεριφέρεται ή σκέφτεται, υπάρχει το ανάλογο «ψάρι», μια ιστορική διαδρομή διαρκούς μεταβολής χαρακτηριστικών που υπάρχουν και λειτουργούν σε κάθε περίοδο. Η εμφάνιση απολύτως καινοφανών οντοτήτων είναι ουσιαστικά αδύνατη στη φύση: κάθε νέο όργανο, κάθε νέα δομή, βασίζονται σε όσα προϋπήρχαν στους προγόνους είτε σε επίπεδο σύνθετου οργάνου είτε σε επίπεδο γενετικού προγράμματος. Αυτά που συμβαίνουν είναι αναδιατάξεις στο χώρο, αλλαγές στη λειτουργία, επαναρυθμίσεις του γενετικού προγράμματος, ενσωμάτωση ευνοϊκών μεταλλάξεων (πόσο περιεκτικός όρος!), όταν και αν χρειαστεί. Και τότε, θα πρέπει να συμβιβαστούν αντικρουόμενα «συμφέροντα» μέσα στο σώμα, η μια χρήσιμη αλλαγή να μην αποδιοργανώσει κάποια άλλη σημαντική λειτουργία. Όλα αυτά σημαίνουν ότι ουδείς οργανισμός είναι τέλεια σχεδιασμένος. Η φύση δεν παράγει τέλειες μηχανές αλλά, όπως είπε και ο νομπελίστας βιολόγος Φρανσουά Ζακόμπ, λειτουργεί ως μάστορας που χρησιμοποιεί όποια υλικά βρίσκει μπροστά του για να φτιάξει αυτό που θέλει. Αυτό το στοιχείο της εξελικτικής ιστορίας των έμβιων όντων αποτελεί τον κορμό του βιβλίου του Σούμπιν, ο οποίος χρησιμοποιεί ως κομβικό σημείο ένα κρίσιμο στάδιο στην εξέλιξη των σημερινών θηλαστικών (άρα και των ανθρώπων), αυτό της μετάβασης από το υγρό στοιχείο στη στεριά, οπότε και έπρεπε να αλλάξουν πολλά στο σώμα και τις λειτουργίες του. Όλα τα σπονδυλωτά που ζουν στη στεριά (αμφίβια, ερπετά, πτηνά, θηλαστικά) φέρουν περισσότερο ή λιγότερο εμφανή ίχνη της μετάβασης αυτής, δηλαδή ίχνη της τροποποίησης των χαρακτηριστικών των προγονικών μας ψαριών σε αυτά που μοιράζονται όλα τα τετράποδα. Η έκθεση και η εξήγηση των ενδείξεων (αποδείξεων θα λέγαμε ίσως) γίνεται με συναρπαστικό και απλό τρόπο, αλλά μη νομίσει κανείς ότι τα σχετικά φαινόμενα περιορίζονται μόνο στα τετράποδα και τα ψάρια. Τα ίδια ισχύουν για όλους τους οργανισμούς και για κάθε περίοδο της εξέλιξης της ζωής. Κάθε νέα μορφή που συναντάμε είναι μια τροποποίηση του άμεσου προγόνου της, ο οποίος κι αυτός ήταν μια τροποποίηση του δικού του κ.ο.κ. Έτσι, όταν εμφανιστεί ένα καινούργιο πρόβλημα, η εξέλιξη θα προσπαθήσει να το λύσει στηριζόμενη στα χαρακτηριστικά που διαθέτει κάθε φορά ο αντίστοιχος οργανισμός. Η λύση που θα επιτευχθεί θα είναι συνδυασμός των περιορισμών που θέτει η υπάρχουσα οργάνωση του σώματος, των βέλτιστων λύσεων, των αλληλεπιδράσεων των απαιτούμενων αλλαγών με άλλες σημαντικές λειτουργίες και των διαθέσιμων παραλλαγών στον πληθυσμό (όταν δεν υπάρχουν διαθέσιμες κατάλληλες παραλλαγές ή επαρκής πλαστικότητα, δεν μπορεί να υπάρξει προσαρμογή στις νέες απαιτήσεις, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε εξαφάνιση). Συχνά, σημαντικό ρόλο παίζουν και τυχαία γεγονότα (τυχαία ως προς τη διαδικασία απάντησης στα συγκεκριμένα προβλήματα), όπως συνέβη αρκετές φορές με τις πτώσεις αστεροειδών, με ηφαιστειακές εκρήξεις κ.λπ.

Άρα στη φύση δεν υπάρχει τελειότητα. Τα «θαύματα της φύσης» είναι όντως σπουδαία, αλλά όταν τα εξετάσει κανείς από κοντά τις περισσότερες φορές θα δει τα ίχνη των συμβιβασμών που έγιναν κατά τη διαδικασία κατασκευής τους. Οι προσαρμογές των οργανισμών είναι βέλτιστες μόνο με σχετικούς όρους.

Αντίστοιχα, η  φύση δεν βρίσκεται σε κάποιο στάδιο ιδεατής ισορροπίας, αλλά βρίσκεται μονίμως σε στάδιο διαρκούς αλλαγής. Αυτό αφορά τόσο τους ίδιους τους οργανισμούς όσο και το ανόργανο περιβάλλον.

Ένα σπουδαίο βιβλίο μπορεί να μεταδώσει με εύληπτο τρόπο το μήνυμά του αλλά είναι πραγματικά σπουδαίο αν μπορεί ταυτόχρονα να προκαλέσει ποικιλία ερωτημάτων και προβληματισμών. Ο Σούμπιν το καταφέρνει αυτό με τον πιο άμεσο τρόπο: η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο, με διηγήσεις περιστατικών και προσωπικών εμπειριών, οδηγεί τον ανήσυχο αναγνώστη σε απλές αλλά σημαντικές σκέψεις, όπως, για παράδειγμα, ποια είναι τα όρια των επιστημονικών πεδίων, αν η σημασία της επιστημονικής έρευνας συνδέεται με τα πρακτικά οφέλη που αποκομίζουμε από αυτήν, μέχρι και πιο προσωπικά ζητήματα, όπως πώς αισθάνεται ένας επιστήμονας όταν εργάζεται σκληρά στο πεδίο κ.λπ.
Πώς περιγράφεται η ειδικότητα ενός επιστήμονα που τη μια εβδομάδα κάνει ανασκαφές στην Αρκτική ψάχνοντας απολιθώματα πανάρχαιων οργανισμών, την επόμενη πραγματοποιεί ανατομές σε σύγχρονους οργανισμούς και τη μεθεπόμενη αναλύει γενετικό υλικό από ποικίλες πηγές; Η σύγχρονη επιστημονική έρευνα συχνά δεν αντιστοιχεί σε απλές περιγραφές ειδικεύσεων παρά τη διαδεδομένη άποψη περί προϊούσας ακραίας εξειδίκευσης στη σημερινή επιστημονική κοινότητα. Ταυτόχρονα, το γεγονός ότι άνθρωποι σαν τον Σέτσινγκ (διαφημιστής και συγγραφέας βιβλίων θρίλερ) μπορούν να εκθέτουν επιστημονικές γνώσεις με τέτοια διαύγεια, επιβεβαιώνει ότι η επιστήμη, παρά την επίσης διαδεδομένη άποψη ότι είναι πλέον εξαιρετικά δυσνόητη και περίπλοκη, στην πραγματικότητα μπορεί να είναι προσιτή σε πολλούς ανθρώπους, αρκεί αυτοί να είναι διατεθειμένοι να καταβάλουν και κάποιον πνευματικό κόπο. Θα τολμήσω, μάλιστα, να διατυπώσω την άποψη ότι δεν μπορεί σήμερα να θεωρείται κάποιος μορφωμένος εάν δεν κατανοεί βασικές επιστημονικές έννοιες και αρχές, και εάν δεν μπορεί να παρακολουθήσει μια, απλοποιημένη έστω, έκθεση επιστημονικών επιτευγμάτων.

Ο Σέτσινγκ, υιοθετώντας  διαφορετική πορεία, βρίσκει το ψάρι στο φυσικό του περιβάλλον, ένα περιβάλλον στο οποίο διαδραματίστηκε το σημαντικότερο μέρος της εξέλιξης των έμβιων όντων, εξέλιξη που την περιγράφει με ιδιαίτερο χιούμορ αλλά και επιστημονική ακρίβεια. Η εικόνα που βγαίνει από το ευχάριστο κείμενο του Σέτσινγκ είναι μια εικόνα αρμονίας και θαυμαστών αλληλεξαρτήσεων ανάμεσα στις ποικίλες συνιστώσες του έμβιου κόσμου, αλλά ας μη νομίσει κανείς ότι έρχεται σε αντίθεση με την οπτική γωνία του Σούμπιν. Είπαμε ότι στη φύση όντως συναντά κανείς δομές εκπληκτικής λεπτομέρειας και σχέσεις εξαιρετικά ταιριαστές. Η αξιοθαύμαστη δύναμη της φυσικής επιλογής, η οποία εκδηλώνεται παράλληλα με διάφορες άλλες εξελικτικές διεργασίες που συνήθως τείνουν να μειώσουν τη δράση της, είναι ότι παρά τους περιορισμούς, παρά τις μηχανικές και άλλες δυσκολίες, καταφέρνει συχνά να βρει τον τρόπο και να οδηγήσει στα περίτεχνα χαρακτηριστικά που χρειάζονται οι οργανισμοί για να αντεπεξέλθουν στις νέες περιβαλλοντικές απαιτήσεις. Όταν, βέβαια, δεν το καταφέρνει, οι οργανισμοί εξαφανίζονται. Κι αυτό συμβαίνει τις περισσότερες φορές! Ας μην ξεχνάμε ότι τα είδη που ζουν σήμερα είναι ένα ελάχιστο ποσοστό, μικρότερο από 1%, των ειδών που έχουν πατήσει το πόδι τους στη Γη από τότε που εμφανίστηκε η ζωή. Τα υπόλοιπα απλώς εξαφανίστηκαν. Όπως έλεγαν και οι Doors, κανείς δεν θα βγει ζωντανός από εδώ μέσα… Κανείς; Μήπως ο άνθρωπος; Η αλήθεια είναι ότι ο άνθρωπος έχει αποκτήσει το πάνω χέρι στην εξέλιξη και δύσκολα μπορεί κανείς να δει πώς θα μπορούσε να εξαφανιστεί όσο υπάρχει Γη και πλανητικό σύστημα τουλάχιστον. Οι υπερβολές περί αυτοκαταστροφής που συχνά ακούγονται δεν έχουν σοβαρή επιστημονική βάση και περισσότερο αφορούν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της διαβίωσής μας παρά την ίδια την ύπαρξή μας ως είδος. Η εξέλιξη, βέβαια, αδιαφορεί για την ποιότητα της ζωής. Όσο εξασφαλίζεται η αναπαραγωγή και όσο αντιμετωπίζονται οι περιβαλλοντικές αλλαγές χωρίς αυτή να μειώνεται, το είδος θεωρείται επιτυχημένο. Προς το παρόν, ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται και δεν υπάρχουν σημάδια παρακμής των πληθυσμιακών χαρακτηριστικών του ανθρώπου. Αντιθέτως, έχει καταφέρει να προσαρμοστεί σε κάθε λογής περιβαλλοντικές συνθήκες και δεν υπάρχει λόγος να θεωρήσουμε ότι δεν θα συνεχίσει να το κάνει. Άλλο θέμα, βέβαια, το πώς θα θέλαμε να συμβεί αυτό, με ποιους όρους και με ποια ποιότητα.

Ο Σέτσινγκ, λοιπόν, στοχεύει εν τέλει να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη προς αυτές τις κατευθύνσεις. Δηλαδή, προσπαθεί να δείξει πώς τα όσα συμβαίνουν στους ωκεανούς, τα όσα θαυμαστά παράγει η εξελικτική πορεία, συνδέονται με την ποιότητα της ζωής μας. Έπειτα από ένα διασκεδαστικό και πλήρως διαφωτιστικό ταξίδι στους οργανισμούς τού σήμερα και του χθες, στην οικολογία των θαλασσών κυρίως, αλλά όχι μόνο, ο Σέτσινγκ φθάνει στα τελευταία κεφάλαια να αναδεικνύει τα ζητήματα της διαχείρισης των θαλάσσιων βιολογικών πόρων, στα θέματα της αλιείας και της διατροφής μας και στα τεράστια προβλήματα από τη ρύπανση του υδάτινου περιβάλλοντος.

Τα βιβλία εκλαϊκευμένης  επιστήμης (αλλά και οι άλλες μορφές της, όπως τα ντοκιμαντέρ κ.λπ.) είναι, κατά την ταπεινή μου γνώμη, από τα σπουδαιότερα πολιτισμικά προϊόντα της εποχής μας. Για να γίνουν, όμως, προσιτά στο ευρύ κοινό απαιτείται, εκτός των άλλων, και προσεκτική μεταφραστική δουλειά. Με κάνει λοιπόν ευτυχή η διαπίστωση ότι η ποιότητα των σχετικών μεταφράσεων αυξάνεται σταθερά στο χρόνο. Το Ψάρι μέσα μας έχει μεταφραστεί από τον βιολόγο Παναγιώτη Δεληβοριά, ο οποίος κατάφερε να αποδώσει τους επιστημονικούς όρους με ακρίβεια και, ταυτόχρονα, να μεταφέρει με απλό και εύληπτο τρόπο το ύφος του συγγραφέα σε σωστά ελληνικά. Είναι πολύ ευχάριστο ότι υπάρχουν θετικοί επιστήμονες με τέτοια ευαισθησία στη χρήση της γλώσσας, καθώς είναι πάντοτε προτιμότερο τέτοια βιβλία να μεταφράζονται από ανθρώπους που κατέχουν το αντίστοιχο επιστημονικό αντικείμενο. Μερικές αβλεψίες είναι αναπόφευκτες, βέβαια, αλλά ευτυχώς είναι ελάχιστες. Η πιο σημαντική, η οποία καλό θα ήταν να διορθωθεί σε πιθανή επόμενη έκδοση, είναι η περιγραφή των Amphioxus και των Haikouella (σσ. 134-136) ως «δακτυλιοσκώληκες», όρος που αφορά τους σκώληκες με μεταμέρεια (Annelida), όπως οι γαιοσκώληκες και οι βδέλλες. Οι οργανισμοί που αναφέρονται στο βιβλίο, όμως, είναι Χορδωτά (συγκεκριμένα, αυτό που αναφέρεται ως Amphioxus είναι Κεφαλοχορδωτό και το δεύτερο είναι ένα πρωτόγονο Χορδωτό που δεν έχει ακόμα καταταχθεί σε κάποια υποομάδα και είναι συγγενικότερο μάλλον με τα Κρανιωτά).

Ο Χαράλαμπος Καρβούνης, πάλι, μετέφρασε τις Ειδήσεις από ένα άγνωστο σύμπανπροσέχοντας κι αυτός να μεταφέρει τόσο το ιδιαίτερο, χιουμοριστικό ύφος του συγγραφέα όσο και την επιστημονική ορολογία, χωρίς να κάνει ιδιαίτερες εκπτώσεις στην ακρίβεια. Αναπόφευκτα, πάλι, τόσο η έκταση του βιβλίου όσο και το πλήθος των οργανισμών που παρελαύνουν στις σελίδες του, δεν επιτρέπουν την αποφυγή κάποιων σφαλμάτων. Ευτυχώς, ούτε κι εδώ στερούν την απόλαυση της ανάγνωσης ή τη γενικότερη κατανόηση των επιστημονικών εννοιών και των μηνυμάτων του συγγραφέα. Συγχαρητήρια, λοιπόν, και στους δύο μεταφραστές!

©Σπύρος  Σφενδουράκης και το περιοδικό Athens Review of Books το και ευχαριστούμε για την ευγενή παραχώρηση.
Η εικόνα είναι του Antonín Frič [Public domain], via Wikimedia Commons

ΣΠΥΡΟΣ  ΣΦΕΝΔΟΥΡΑΚΗΣ. Επίκουρος Καθηγητής Οικολογίας και Βιογεωγραφίας στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Έχει συγγράψει πάνω από 30 επιστημονικές εργασίες και έχει μεταφράσει περισσότερα από 10 επιστημονικά βιβλία σχετικά με την εξελικτική βιολογία και την οικολογία.