Χαρά Νικολακοπούλου, Ωδή στο κακό ―από την Κατερίνα Παπαδημητρίου

Χαρά Νικολακοπούλου, Ωδή στο κακό, Μικρή μελέτη για τα Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Μπροντέ, ΑΩ εκδόσεις, Αθήνα 2022

Ένα ανήθικο πάθος στην εκπνοή του ρομαντικού κινήματος και η γυναικεία γραφή

Η Χαρά Νικολακοπούλου, μετά την μελέτη της για το πεζογραφικό έργο του Γιάννη Σκαρίμπα από τις εκδόσεις poema, το 2016, επανέρχεται με μια ακόμα κριτική της μελέτη, για τα Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Μπροντέ. TαΑνεμοδαρμένα Ύψη είναι το μοναδικό μυθιστόρημα της Έμιλυ Μπροντέ, το οποίο εκδόθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 1848. Παρά το γεγονός ότι έλαβε ανάμεικτες κριτικές όταν πρωτοκυκλοφόρησε και συχνά κατηγορήθηκε για απεικόνιση ανήθικου πάθους, στη συνέχεια αναδείχτηκε σε ένα από τα κλασικά έργα της αγγλικής λογοτεχνίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Έμιλυ Μπροντέ δημοσίευε τα έργα της με ανδρικό ψευδώνυμο, καθώς εμφανιζόταν ως Έλλις Μπελ. Το 1850, η Σάρλοτ, αδελφή της Έμιλυ Μπροντέ, επεξεργάστηκε και εξέδωσε τα Ανεμοδαρμένα Ύψη ως αυτόνομο μυθιστόρημα και με το πραγματικό όνομα της Έμιλυ. Αν και μία επιστολή από τον εκδότη της δείχνει ότι η Έμιλυ τελείωνε ένα δεύτερο μυθιστόρημα, το χειρόγραφο δεν έχει βρεθεί ποτέ. Η Έμιλυ Μπροντέ πεθαίνει από φυματίωση στις 19 Δεκεμβρίου 1848, σε ηλικία 30 ετών (*).

Η Νικολακοπούλου επιχειρεί μια ανάλυση του μυθιστορήματος τόσο αφηγηματολογικά όσο και θεωρητικά και ιστορικά αλλά και βιογραφικά. Συνδέει την σκληρότητα του τοπίου, την ατμόσφαιρα της περιοχής των βάλτων του Γιορκσάιρ, η οποία αποτελεί και τον τόπο διαμονής της Μπροντέ και επηρεάζει τη συγγραφέα. Η Νικολακοπούλου επιχειρεί, μια βιογραφική προσέγγιση του έργου, αλιεύοντας «πολύ χαρακτηριστικές πληροφορίες», για τον χαρακτήρα της Έμιλυ Τζέιν Μπροντέ. «Άνθρωπος σιωπηλό και πολύ εσωστρεφής, συνεσταλμένη και σχεδόν απροσπέλαστη.», (σελ. 17), ενώ ρίχνει φως στους χαρακτηρισμούς που της έχουν αποδοθεί, κατά καιρούς: «Δυνατό μυαλό, με μεγάλη ικανότητα για λογική σκέψη, αγέρωχη θέληση και μεγάλη ισχυρογνωμοσύνη…» (σελ. 8), θίγοντας, στην ουσία, το ζήτημα της γυναικείας ταυτότητας και την αξία που θα αποδοθεί λίγο αργότερα στη γυναικεία γραφή. Και αυτό το μαρτυρά η αναφορά της στην επίκριση που δέχτηκε το έργο της Μπροντέ από τους κριτικούς της εποχής, «πολύ πρωτόγονα, πολύ ζωώδες και αδέξιο στη δομή του». (σελ. 20).

Η ανάδειξη της γυναικείας ταυτότητας σε μια εποχή, όπου οι γυναίκες στερούνται βασικών δικαιωμάτων αυτοδιαχείρισης, όπου η περίφημη βικτωριανή ηθική, στενά συνδεδεμένη με κοινωνικά και ηθικοχριστιανικά στερεότυπα απαιτεί από τη γυναίκα να παραμένει περιορισμένη στα καθήκοντά της. Η γυναικεία υπόσταση ταυτίζεται με τον ρόλο της, ο οποίος με τη σειρά του ταυτίζεται με τον περιορισμό της στο χώρο του σπιτιού, όπου υπηρετεί το αναπαραγωγικό της ρόλο, καθώς και τον ρόλο της νοικοκυράς.

Το κίνημα των Χαρτιστών στα 1830 (**), του οποίου βαθύτερη επιθυμία ήταν η διάδοση του πολιτισμού και του διαφωτισμού του τότε κόσμου και όχι η διατήρηση της κοινωνικής σταθερότητας και ο ιδεολογικός έλεγχος, όπως λανθασμένα πιστεύεται, τοποθετεί τις γυναίκες της μεσο – αστικής τάξης σε καλύτερη θέση, αφού έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με τη λογοτεχνία και γενικότερα την ανάγνωση. (***) Γυναίκες και άνδρες διεκδικούν δικαιώματα για μια καλύτερη ζωή και εργασία. Ο Ανθρωπισμός, ο οποίος διαμορφώνεται ως ρεύμα τη συγκεκριμένη εποχή, είναι ένα φιλοσοφικό και λογοτεχνικό κίνημα το οποίο έχει ως βασικό μέλημα τον άνθρωπο. (****)

Στην πραγματικότητα, αυτό που φωτίζεται από την μελέτη της Νικολακοπούλου είναι τα δίπολα: βικτωριανή ηθική και γυναικεία χειραφέτηση, θρησκευτική και ηθικοχριστιανική ηθική. Αυτονόητες και διπολικές αντιθέσεις, όπως φως/σκοτάδι, νέο/παλιό, ρομαντισμός/ρεαλισμός, εκδίκηση/ευγένεια, καταπιεστής και καταπιεζόμενος, οδηγούν στο δίπολο που αποτελεί και τη δομή της πλοκής αλλά και των συγκρούσεων που προκύπτουν από το δίπολο Κάθριν-Χιθκλιφ, τον «οποίο πολλοί χαρακτηρίζουν τυπικό βυρωνικό πρότυπο» (σελ. 28), και Κάθι-Χέρτον αντίστοιχα. Η Νικολακοπούλου αναδεικνύει τα οριακά πλαίσια εντός των οποίων διαρρηγνύονται οι φραγμοί μεταξύ αγάπης και μίσους μεταξύ της βιολογικής ανάγκης που ορίζει το «είμαι» και της κοινωνικής κατασκευής. Φωτίζεται αντίστοιχα η διαχωριστική γραμμή που ορίζει το όριο μεταξύ των αντιθέτων, η οποία παρόλο που είναι δυσδιάκριτη, αποτελεί και ένα από τα δυνατότερα χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος.

Όπως αναφέρει η Νικολακοπούλου, «Το μυθιστόρημα κινείται στην εκπνοή του κινήματος του ρομαντισμού…», (σελ. 16). Έτσι, σε μια εποχή που, «…ο ιδεαλισμός του αποτελούσε πολυτέλεια μέσα σ’ ένα πολιτιστικό κλίμα που αξιολογούσε… την πραγματικότητα ψηλότερα από τη φαντασία, το κατεστημένο υψηλότερα από την υπέρβαση^.με λίγα λόγια τον Ρεαλισμό υψηλότερα από τον Ρομαντισμό», (σε. 17) γεννιέται η Κάθριν Έρνσω^. μια ηρωίδα ανυπότακτη, ανατρεπτική και θυελλώδης, ακριβώς όπως η βαναυσότητα του φυσικού τοπίου που απλώνεται γύρω της.

Η Νικολακοπούλου, πολύ εύστοχα, ερευνά τα αφηγηματολογικά στοιχεία του έργου, φωτίζοντας την αισθητική αλλά και την ηθική πλευρά, καθώς αντιπαραβάλλει τη δομή του μ’ εκείνα τα δραματικά στοιχεία που συνιστούν την αρχαία τραγωδία, αναφέροντας ότι: «στα διαβάσματα της Έμιλυ Μπροντέ συγκαταλέγονται τραγικοί με προεξάρχοντα τον Ευριπίδη.», άλλωστε «Μια σύγχρονη εκδοχή του αρχαίου δράματος», το χαρακτηρίζει η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη. (σελ. 46). Στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα οι ήρωες, δεν επιδίδονται σε «…δακρύβρεχτες μεγαλοστομίες», ούτε «…φλύαρους μελοδραματισμούς», (σελ. 44), όπως όριζε μέχρι την εποχή εκείνη το ρομαντικό κίνημα. «Ο λόγος είναι μεστός, τραχύς και στέρεος, οι εξομολογήσεις σπαρακτικές και λιτές σαν τα ανεμοδαρμένα βράχια του τοπίου, οι άνθρωποι γυμνοί κι εκτεθειμένοι απέναντι στον εαυτό τους και στην τραγικότητα της ύπαρξής τους.». (σε. 44)

Κι όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά από τη συγγραφέα και συμπληρώνεται από την άποψη του M. Travers, « […] Το έργο αυτό υπήρξε ο προάγγελος για εξίσου δυνατούς χαρακτήρες στον χώρο της λογοτεχνίας και εξέφρασε “τον βαθιά ριζωμένο πόνο, από τον οποίο υπέφεραν όλοι βαθιά σκεπτόμενοι άνθρωποι στην εποχή του Ρομαντισμού”», χωρίς, ωστόσο, να παραβλέπουμε ότι η Μπροντέ εισάγει για πρώτη φορά κάποια ρεαλιστικά στοιχεία, καθώς, την εποχή στην οποία συγγράφεται το μυθιστόρημα, «…το ρεαλιστικό κίνημα αναλαμβάνει τα ηνία στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι της Ευρώπης», (σελ. 43).